Poselski projekt ustawy - Prawo spółdzielcze

Uzasadnienie
I. Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze była dotych-
czas około trzydziestu razy nowelizowana. Wskutek tego jest ona niespójna, a przede wszyst-
kim niedostosowana do współczesnych warunków społeczno-gospodarczych. Dlatego ko-
nieczne stało się podjęcie prac nad nowym Prawem spółdzielczym.
Niniejszy projekt Prawa spółdzielczego został opracowany według następujących założeń.
1) Przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym zostały ograniczone do koniecznego
minimum, pozostawiając możliwie szerokie pole do regulacji statutowych. Biorąc jednak
pod uwagę trudności w prawidłowym opracowaniu statutu, projekt ustawy zawiera także
przepisy o charakterze względnie obowiązującym, które będą miały zastosowanie tylko
wtedy, gdy statut spółdzielni nie będzie danych kwestii regulował odmiennie.
2) Przepisy projektu ustawy zawierają alternatywne rozwiązania w wielu kwestiach, pozo-
stawiając statutowi wybór jednego z nich. Dotyczy to zwłaszcza tych rozwiązań, które w
dyskusji znalazły aprobatę większości, lecz jednocześnie za innym rozwiązaniem wypo-
wiedziała się także tak liczna grupa uczestników dyskusji, że ich stanowiska nie można
było w projekcie ustawy nie uwzględnić.
3) Szczególne znaczenie ma sprawa kompleksowości ustawy, i to zarówno w sensie przed-
miotowym, co oznacza, że ustawa powinna regulować pełną problematykę prawno-
organizacyjną spółdzielni, związków spółdzielczych i Krajowej Rady Spółdzielczej, jak i
w sensie podmiotowym, zgodnie z którym ustawa powinna obejmować wszystkie rodzaje
spółdzielni. W konsekwencji zatem ustawa powinna, poza przepisami dotyczącymi
wszystkich spółdzielni, zawierać również przepisy szczególne, dotyczące wyłącznie spół-
dzielni poszczególnych rodzajów. Z tego powodu w projekcie zostały zamieszczone od-
rębne przepisy dotyczące rolniczych spółdzielni produkcyjnych, spółdzielni kółek rolni-
czych, spółdzielni pracy, spółdzielni rzemieślniczych oraz spółdzielni uczniowskich. Za-
sady tej jednak nie można było w pełni zrealizować, ponieważ do banków spółdzielczych
mają zastosowanie przepisy prawa bankowego i odrębnej ustawy o tych bankach, a do
spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych - przepisy ustawy o tych kasach. Moż-
na wręcz stwierdzić, że w wypadku wymienionych jednostek organizacyjnych bardziej
istotne jest to, że - ze względu na przedmiot ich działalności gospodarczej - są odpowied-
nio bankami bąd kasami, niż to, że działają w formie organizacyjnej spółdzielni. Spo-
strzeżenia tego nie można natomiast odnieść do spółdzielni mieszkaniowych, do których
obecnie mają zastosowanie nie tylko przepisy ustawy - Prawo spółdzielcze, ale również
przepisy szczególne ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. To, że wspomniane spół-
dzielnie znalazły się poza projektem Prawa spółdzielczego, wynika bowiem wyłącznie z
powodu nierozstrzygnięcia dotychczas przez Trybunał Konstytucji sprawy zgodności z
Konstytucją licznych przepisów ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych i nowelizującej
ją ustawy z 2002 r.
II. Podstawowe
założenia projektu nowego Prawa spółdzielczego są następujące.
1) Przepisy Prawa spółdzielczego powinny być dostosowane do standardów europejskich i
zasad spółdzielczych uchwalonych przez XXXI Kongres Międzynarodowego Związku
Spółdzielczego w 1995 r. w Manchesterze.
2) Podstawy prawne działalności spółdzielni powinny być dostosowane do współczesnych
reguł działania podmiotów gospodarczych oraz uwzględniać wprowadzenie zmodernizo-
wanego systemu finansowego przedsiębiorców i stworzenie podstaw do menadżerskiego
systemu kierowania działalnością gospodarczą spółdzielni.

55
3) Powinny być wprowadzone zmiany w odniesieniu do związków rewizyjnych i Krajowej
Rady Spółdzielczej oraz do instytucji lustracji zmierzające do zwiększenia ze strony tych
podmiotów zakresu i form pomocy dla spółdzielni oraz ściślejszego związania ich działal-
ności z potrzebami i oczekiwaniami środowisk spółdzielczych.
III. Przedstawiając w sposób syntetyczny realizację wymienionych zasad należy zwrócić uwagę
w pierwszym rzędzie na dostosowanie definicji spółdzielni do zasad Międzynarodowego
Związku Spółdzielczego, precyzyjne uregulowanie procesu zakładania spółdzielni, podniesie-
nie rangi i rozszerzenie zakresu regulacji statutowej. Na szczególne podkreślenie zasługuje
wzmocnienie podmiotowości członków spółdzielni oraz ustawowe określenie ich podstawo-
wych praw i obowiązków.
Znaczące zmiany projekt ustawy wprowadza w odniesieniu do organów spółdzielni.
Pozostawia się wprawdzie dotychczasową strukturę organów, lecz zmienia się w istotny spo-
sób zakresy ich właściwości. Zarząd spółdzielni uzyskuje możliwość bardziej operatywnego
działania, przede wszystkim w wyniku przekształcenia rady nadzorczej z organu nadzorczo-
stanowiącego w organ wyłącznie nadzorczo-kontrolny. W małych spółdzielniach, liczących
do 10 członków, rady nadzorczej w ogóle się nie powołuje. Jej zadania przejmuje walne
zgromadzenie, a prawo kontroli działalności spółdzielni przysługuje każdemu członkowi.
Projekt ustawy stwarza też podstawy prawne do wprowadzenia w spółdzielniach systemu
menadżerskiego. Obok tych zmian, które mają na celu w sposób oczywisty ułatwić spółdziel-
niom funkcjonowanie w warunkach wolnego rynku i konkurencji, w projekcie ustawy zmie-
rza się do umocnienia w dużych spółdzielniach demokracji wewnątrzspółdzielczej przez
zwiększenie roli i bliższe określenie uprawnień zebrań grup członkowskich. Poza tym wyra -
nie odróżnia się sytuacje, w których uchwały walnego zgromadzenia są od samego początku
nieważne bąd też jedynie mogą być uchylone przez sąd.
Ważne znaczenie mają nowe rozwiązania wprowadzone w dziale dotyczącym systemu
finansowego spółdzielni. Wprawdzie projekt ustawy zachowuje oba podstawowe fundusze
własne spółdzielni, tj. fundusz udziałowy i fundusz zasobowy oraz sposób ich tworzenia, z
pewnymi tylko zmianami dotyczącymi udziałów i wpisowego, ale inne nowe przepisy tego
działu stwarzają spółdzielni możliwość poprawy ich sytuacji finansowej i zdolności kredyto-
wej. Są to w szczególności przepisy o wkładach skonstruowane w taki sposób, aby była nimi
zainteresowana zarówno spółdzielnia, jak i jej członkowie.
Przepisy projektu ustawy o łączeniu się spółdzielni, podziale spółdzielni i likwidacji
spółdzielni merytorycznie niewiele odbiegają od unormowań zawartych w Prawie spółdziel-
czym z 1982 r. Nowe przepisy w tym zakresie precyzują głównie tryb postępowania przy łą-
czeniu się, dzieleniu i likwidacji spółdzielni. Majątek zlikwidowanej spółdzielni pozostawio-
ny jest do dyspozycji walnego zgromadzenia, które może przeznaczyć go także do podziału
między członków, z wyjątkiem 10%, które powinny być przekazane na Fundusz Wspierania
Spółdzielczości tworzony w Krajowej Radzie Spółdzielczej.
Dotychczas obowiązujące Prawo spółdzielcze zawiera przepisy szczególne, dotyczące
upadłości spółdzielni, chociaż postępowanie upadłościowe, poza tymi przepisami, toczyło się
według Prawa upadłościowego z 1934 r. Celem tych przepisów szczególnych było umożli-
wienie spółdzielniom uniknięcia upadłości przez podjęcie odpowiednich środków, co w prak-
tyce wyrażało się zazwyczaj zwiększeniem funduszu udziałowego. Obecnie, pod rządami
nowego Prawa upadłościowego i naprawczego z 2003 r., należałoby taką możliwość utrzy-
mać, biorąc pod uwagę społeczny charakter spółdzielni reguły niewielki stopień zamożności
jej członków. Dlatego w projekcie ustawy zostały zamieszczone przepisy utrzymujące obo-
wiązek zwołania walnego zgromadzenia lub zgromadzenia przedstawicieli i zebrań grup
członkowskich w sytuacji, gdy spółdzielnia znajduje się w stanie niewypłacalności lub taki

56
stan jej zagraża w celu podjęcia środków umożliwiających wyjście spółdzielni z takiego sta-
nu. Podkreślić należy, że przepisy te nie naruszają interesów wierzycieli spółdzielni, którzy
mogą niezależnie od tych przepisów zgłosić wniosek o ogłoszenie jej upadłości według ogól-
nych zasad.
Jak już wyżej wspomniano, projekt Prawa spółdzielczego nie zawiera przepisów
szczególnych, odnoszących się do wszystkich rodzajów spółdzielni i regulujących swoiste dla
nich problemy. Jednakże część projektu ustawy (tytuł II), która zawiera przepisy szczególne
dla poszczególnych rodzajów spółdzielni, obejmuje 5 rodzajów spółdzielni. Zostały tam za-
mieszczone zarówno przepisy nowatorskie, jak i przepisy zachowujące w wielu wypadkach
rozwiązania dotychczasowe, które zdały egzamin w praktyce.
Do przepisów szczególnych, zachowujących w większości dotychczasowe regulacje,
należy zaliczyć przepisy o rolniczych spółdzielniach produkcyjnych, zwłaszcza w zakresie
wkładów gruntowych i pracy członków w spółdzielniach. Oddzielna grupa przepisów została
poświęcona spółdzielniom kółek rolniczych, w których członkami mogą być nie tylko kółka
rolnicze, lecz także osoby fizyczne. Ważne dla tych spółdzielni, które oprócz swojej głównej
działalności będą prowadzić gospodarstwa rolne, jest dopuszczenie - jeżeli statut będzie tak
stanowił - wnoszenia wkładów gruntowych i pieniężnych oraz w pewnych sytuacjach zatrud-
nienia swych członków na takich zasadach, jakie obowiązują w rolniczych spółdzielniach
produkcyjnych. Dotyczy to także innych spółdzielni, które obok swojej działalności podsta-
wowej zechcą prowadzić gospodarstwa rolne.
Kolejny dział przepisów szczególnych jest poświęcony spółdzielniom pracy. Istotą
tych spółdzielni był i jest nadal ich ustawowy obowiązek zatrudniania swoich członków oraz
obowiązek członków świadczenia pracy na rzecz spółdzielni, z reguły w formie spółdzielcze-
go stosunku pracy. Konsekwencją takiego założenia są daleko idące ograniczenia w rozwią-
zywaniu i zmianie spółdzielczej umowy o pracę. Jednakże występujące w kraju trudności
gospodarcze wymagają uelastycznienia spółdzielczych stosunków pracy i takie właśnie pro-
jekt ustawy wprowadza.
W projekcie ustawy odrębne przepisy odnoszą się do spółdzielni rzemieślniczych.
Określają one przedmiot działalności tych spółdzielni nawiązujący do dotychczasowych regu-
lacji statutowych. Przewidują też możliwość ustawowego umocowania spółdzielni rzemieśl-
niczych do reprezentowania członków w obrocie gospodarczym, zwłaszcza do zawierania
umów, uczestniczenia w przetargach lub aukcjach, negocjacjach, postępowaniu ofertowym,
wystawach, pokazach itp.
Następny dział przepisów szczególnych odnosi się do spółdzielni uczniowskich, które
zapewne nie maj ą zbyt doniosłego znaczenia dla aktualnej pozycji spółdzielni w gospodarce
narodowej, ale są ważne z punktu widzenia wychowawczego i dydaktycznego oraz niewąt-
pliwie budzą duże nadzieje dla przyszłości polskiego ruchu spółdzielczego. Takie spółdzielnie
nie są nowym zjawiskiem w polskiej spółdzielczości, ich historia liczy bowiem ponad 100 lat.
Pierwsza spółdzielnia uczniowska została założona w 1900 r. w Pszczelinie. Obecnie spół-
dzielnie uczniowskie działają bez podstawy ustawowej, jako organizacje przyszkolne, które
kierują się wzorem statutu opracowanym w Krajowej Radzie Spółdzielczej. Tymczasem ze
względów jurydycznych regulacja ustawowa jest tu konieczna, aby spółdzielnie te mogły sku-
tecznie zawierać umowy niezbędne dla ich działalności, mieć swoje organy realizujące zasadę
samorządu spółdzielczego, posiadać rachunek w banku itp. Trzeba bowiem pamiętać, że w
zdecydowanej większości członkowie spółdzielni uczniowskich nie ukończyli 18 roku życia,
nie mają więc pełnej zdolności do czynności prawnych. Na szczególne podkreślenie z punktu
widzenia interesu społecznego i idei ruchu spółdzielczego zasługują przepisy określające jako
cel spółdzielni uczniowskich popularyzowanie w środowiskach młodzieżowych idei i wiedzy

57
o spółdzielczości, kształtowanie umiejętności życia i działania w zbiorowości społecznej,
rozwijanie u uczniów cech zaradności i przedsiębiorczości oraz przygotowania ich do życia
obywatelskiego w warunkach demokracji.
Projekt ustawy w nowy sposób formułuje zadania lustracji spółdzielczej rozszerzając
zakres przeprowadzanych przez lustratorów badań oraz kładąc nacisk na udzielanie pomocy
w postaci ogólnego instruktażu i w usuwanie stwierdzonych nieprawidłowości w działalności
spółdzielni oraz na przepływ informacji o wynikach lustracji do członków spółdzielni. Lu-
stracja ma być przeprowadzana w zasadzie co trzy lata, z wyjątkiem sytuacji, w których ko-
nieczne jest jej częstsze przeprowadzanie (w okresie rozliczania kosztów budowy w spół-
dzielniach mieszkaniowych i w spółdzielniach znajdujących się w stanie likwidacji - co roku).
Poddawanie się spółdzielni lustracji jest obowiązkowe i zostało obwarowane sankcjami kar-
nymi. Wykonywanie tak określonych zadań lustracji wymaga oczywiście posiadania odpo-
wiednich kwalifikacji przez lustratorów, co projekt ustawy dokładnie reguluje. Lustrację
przeprowadzają związki spółdzielcze, a w spółdzielniach niezrzeszonych w związkach - Kra-
jowa Rada Spółdzielcza, która przeprowadza lustrację także w związkach.
Członkostwo spółdzielni w związkach jest dobrowolne. Związki spółdzielcze mają
zadania określone w projekcie ustawy, wśród których - poza lustracją - podkreślić należy
prowadzenie doradztwa na rzecz zrzeszonych spółdzielni. Do wykonania zadań nałożonych
przez projekt Prawa spółdzielczego związki spółdzielcze muszą mieć odpowiednie środki,
które mogą uzyskać wtedy, gdy będą zrzeszały odpowiednią liczbę spółdzielni opłacających
składki. Projekt ustawy minimalną liczbę spółdzielni ustala na 50. Spełnienie tego warunku
stwierdzać będzie Krajowa Rada Spółdzielcza, która będzie mogła także pozbawić związek
prawa przeprowadzenia lustracji, jeżeli ilość zrzeszonych spółdzielni spadnie poniżej 50, lub
działalność lustracyjna związku będzie niezgodna z przepisami prawa. Warunek zrzeszania co
najmniej 50 spółdzielni nie dotyczy istniejących w dniu wejścia w życie ustawy związków
rewizyjnych (lustracyjnych), które pod presją ustawowych zadań będą zapewne dążyły do
wzmocnienia się, przyjmując nowe spółdzielnie lub łącząc się z innym związkiem. Mówiąc o
związkach spółdzielczych trzeba też wspomnieć, że Krajowy Związek Rolników, Kółek i
Organizacji Rolniczych, Związek Rzemiosła Polskiego oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa
Oszczędnościowo-Kredytowa zachowują swoje uprawnienia związku spółdzielczego w sto-
sunku do zrzeszonych w nich spółdzielni.
W odniesieniu do Krajowej Rady Spółdzielczej należy odnotować tylko dwie istotne
zmiany. Pierwszą jest nadanie Krajowej Radzie charakteru korporacyjnego, zgodnego ze
strukturą wszystkich organizacji spółdzielczych. Członkami Krajowej Rady według projektu
są wszystkie spółdzielnie i związki spółdzielcze, a ich stosunek członkostwa nawiązuje się z
mocy ustawy z chwilą wpisania tych organizacji do Krajowego Rejestru Sądowego. Druga
zmiana, chociaż istotna, ma charakter formalny i polega na włączeniu Kongresu w strukturę
organów Krajowej Rady, oczywiście jako jej organu najwyższego, reprezentującego wszyst-
kie spółdzielnie i związki. Zadania Krajowej Rady Spółdzielczej oraz zakresy działania jej
organów, unormowane dotychczas w statucie, nie zawierają istotniejszych zmian, zostaje
więc w tym względzie utrzymany w zasadzie stan dotychczasowy.
W projekcie nowego Prawa spółdzielczego znalazły się także sankcje karne. Nie są
one tak obszerne i restrykcyjne jak w kodeksie spółek handlowych, ponieważ spółdzielnie są
organizacjami społecznymi, a ich działacze w większości (poza częścią członków zarządów)
wykonują swoje funkcje bezpłatnie. Przepisy karne, zawarte w projekcie Prawa spółdzielcze-
go, dotyczą następujących sytuacji. Pierwsza zachodzi wtedy, gdy założyciel spółdzielni albo
członek jej zarządu lub rady nadzorczej względnie likwidator działa na szkodę spółdzielni.
Dalsze sytuacje objęte sankcjami karnymi mają na celu zdyscyplinowanie osób odpowie-

58
dzialnych w spółdzielni za uniemożliwienie przeprowadzenia lustracji oraz niezgłoszenie
wniosku o upadłość spółdzielni. Kolejna sytuacja odnosi się do ogłaszania przez członka or-
ganu spółdzielni albo likwidatora danych nieprawdziwych albo przedstawiania ich organom
spółdzielni, władzom państwowym, członkom spółdzielni lub lustratorowi.
Przedmiot ustawy nie jest objęty prawem Unii Europejskiej.
Projekt nie został poddany konsultacjom, o których mowa w art. 34 ust. 3 Regulaminu
Sejmu RP.
Projekt ustawy nie spowoduje obciążeń budżetowych.


59