Korupcja gospodarcza - jak z nią walczyć?

Przeczytaj także: Korupcja i nadużycia: w Polsce króluje uczciwość?

Łapownictwo bierne polega na żądaniu lub przyjęciu przez osobę pełniąca funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej lub przez osobę, która pozostaje z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, korzyści majątkowej lub osobistej albi jej obietnicy w zamian za nadużycie udzielonych uprawnień lub niedopełnienie ciążącego obowiązku, mogące wyrządzić tej jednostce szkodę majątkową albo stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia. Łapownictwo czynne ma zaś polegać na udzieleniu lub obietnicy korzyści majątkowej lub osobistej w takich samych wypadkach.

Granica między formami wdzięczności a łapownictwem jest bardzo płynna i nie pozwala często stwierdzić, czy dane zachowanie mieści się jeszcze w granicach zwyczaju czy już powinno być traktowane jako przestępstwo (łapownictwo, płatna protekcja). Dlatego też dokonującego oceny, należy łącznie rozważyć takie okoliczności, jak rozmiar i charakter przyjmowania korzyści, jej cel, osobę przyjmującą korzyść, zwyczaj obowiązujący w danej grupie społecznej oraz stopień szkodliwości społecznej.

Polskie przepisy dotyczące odpowiedzialności za przestępstwa o charakterze korupcyjnym nie przewidują wprost żadnych reguł pozwalających na przyjmowanie/oferowanie korzyści o niewielkiej wartości. Przykładowo Sąd Najwyższy za czyn o znikomej społecznej szkodliwości uznał prezent w postaci butelki alkoholu o wartości 50 zł. W takim przypadku (znikomej społecznej szkodliwości czynu) postępowania nie wszczyna się, natomiast wszczęte powinno zostać umorzone (art. 17&1 pkt. 3 k.pk.)

Praktyka w tym przypadku pokazuje, że właśnie w przypadku tych przestępstw często zastosowanie znajduje kontratyp zwyczaju – przestępczość czynu zostaje wyłączona przez fakt, że dany czyn mieści się w ramach pewnego społecznie akceptowalnego zwyczaju. Przyjmuje się więc, że wręczenie i przyjęcie zwyczajowo przyjętego w danym środowisku wyrazu uznania w postaci kwiatów, słodyczy, drobnego upominku, pozbawione są cech przestępstwa.

Przedsiębiorstwa nie są wolne od zewnętrznych nacisków. Sporządzony przez Bank Światowy Indeks Występowania Łapówek (Incidence of Graft Index), opisujący procent firm, od których oczekiwano podarunku lub nieformalnej opłaty podczas aplikowania o określoną decyzję administracyjną, wskazuje, że w Polsce przedsiębiorcy stykają się z korupcją w relacjach z urzędem. Jest to jednak zjawisko stosunkowo rzadkie, ponieważ średnio 7,6% firm zetknęło się z takim oczekiwaniem. Ten obraz wygląda trochę inaczej, jeśli uwzględnić różne obszary występowania oczekiwań łapówki: podczas spotkań z inspektorem podatkowym 4,8%, w celu zabezpieczenia uzyskania kontraktu publicznego 16,7%, aby uzyskać pozwolenie budowlane 8,3%, aby uzyskać pozwolenie na import 36,3%, aby uzyskać licencję 1,4%.

W Polsce podstawę do zwalczania szeroko pojętej przestępczości korupcyjnej, zarówno w sektorze publicznym jak i prywatnym, stanowi przede wszystkim Kodeks Karny.

Natomiast istotna z perspektywy Compliance antykorupcyjnego jest ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą, zgodnie z którą odpowiedzialność karną (także za przestępstwa korupcyjne) mogą ponosić nie tylko osoby fizyczne, ale także podmioty zbiorowe – osoby prawne.

Obecnie brak jednak jest przepisów wyraźnie zobowiązujących do wdrażania i stosowania w spółkach Compliance antykorupcyjnego. Dotychczas takie przepisy obowiązywały jedynie w sektorze bankowym i ubezpieczeniowym, a decyzja o wdrożeniu CMS w przedsiębiorstwie była bardziej standardem biznesowym. Przykładowo "Dobre praktyki spółek notowanych na GPW 2016" wprowadzały rekomendację, aby spółki utrzymywały skuteczne systemy: kontroli wewnętrznej, zarzadzania ryzykiem oraz nadzoru zgodności działalności z prawem. W 2018 roku GPW wydała standardy rekomendowane dla systemu zarządzania zgodnością w zakresie przeciw działania korupcji oraz systemu ochrony sygnalistów w spółkach notowanych na rynkach organizowanych przez GPW w Warszawie.

Dobre praktyki w zakresie Compliance antykorupcyjnego rekomenduje także CBA. W poradniku antykorupcyjnym dla przedsiębiorców z 2011, CBA m.in. rekomendowało stworzenie programu antykorupcyjnego, celem uniknięcia lub wyeliminowania w przyszłości zdarzeń korupcyjnych. Zadaniem CBA, przed wdrożeniem takich programów przedsiębiorca daje także sygnał zewnętrznym kontrahentom, iż podejmuje się prowadzenia interesów w sposób uczciwy i transparentny. Z kolei we wskazówkach antykorupcyjnych dla przedsiębiorców z 2015 r CBA proponowało przedsiębiorcom przeciwdziałanie korupcji w wymiarze wewnętrznym (promowanie etyki i kultury Compliance, a także wprowadzenie polityki antykorupcyjnej w przedsiębiorstwie i jej egzekwowanie, i zewnętrznym (informowanie właściwych organów o podjętych działaniach antykorupcyjnych oraz podejmowanie tego typu działań we współpracy z innymi podmiotami).

Według badań przeprowadzonych przez Instytut Compliance na wybranej grupie przedsiębiorców, jednym z zasadniczych celów była próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, jaki jest procentowy udział przedsiębiorstw, które wprowadziły już systemy zarządzania zgodnością. Wyniki należy uznać za wręcz zaskakujące, gdyż aż 65% respondentów oznajmiła, że taki system został wdrożony, jednak pokazuje również, że systemy zarządzania zgodnością są w polskich przedsiębiorstwach czymś dosyć nowym. Ankietowani zostali bowiem zapytani, od jak dawna działa w ich firmie CMS i okazało się, że w przypadku prawie 2/3 przedsiębiorstw system ten funkcjonuje nie dłużej niż 6 lat. Posiadanie CMS dłużej niż 6 lat zadeklarowało 28% przedsiębiorstw. Zestawiając wyniki można więc pokusić się o stwierdzenie, że większość działających w Polsce spółek, które posiadają CMS, wprowadziło ten system na przełomie ostatnich 5 lat, co raz jeszcze dowodzi, że trend compliance jest w Polsce wciąż bardzo młody.

Respondenci wdrożenie CMS określili jako: głównie wdrożenie kodeksu postępowania lub kodeksu etycznego, analizę ryzyka braku zgodności, tone from the top, czyli identyfikację kierownictwa z zasadami Compliance, szkolenia pracowników, whistleblowing, środki bezpieczeństwa i ochrony informacji, reagowanie na nieprawidłowości i w końcu ciągłe ulepszanie CMS. Wskazać należy, że tym samym ukształtowanie CMS w działających w Polsce przedsiębiorstwach w zupełności odpowiada międzynarodowym standardom, m.in. tym ustalonym przez normy ISO 19600 Compliance Management Systems oraz ISO 37001 Anti-Bribery Management Systems.

Źródła

• Systemy Zarządzania Zgodnością Compliance w Praktyce red. naukowa Bartosz Makowicz, Bartosz Jagura
• Mechanizmy przeciw działania korupcji w Polsce, Raport z monitoringu pod redakcją: Aleksandry Kobylińskiej, Grzegorza Makowskiego, Marka Solona-Lipińskiego
• https://cba.gov.pl/ - wskazówki antykorupcyjne