Koszty procesu cywilnego: kiedy i w jakiej wysokości?

Przeczytaj także: Odsetki od kosztów procesu - uwagi na tle przepisów przejściowych i wprowadzających

Odpowiedzi na powyższe pytania znaleźć można w przepisach kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zgodnie z ogólnymi regułami zapisanymi w tych aktach prawnych, a rządzącymi postępowaniem procesowym (gdzie strony występują przeciwko sobie pozostając w sporze co do wzajemnych praw i obowiązków), strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Zasada ta nazywana jest zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, a sprowadza się do prostego mechanizmu oznaczającego, że przegrany w sporze ponieść musi tego konsekwencje – a więc oprócz np. zasądzenia od niego na rzecz strony przeciwnej żądanej kwoty zapłacić musi też koszty procesu. Aby taki obowiązek zwrotu kosztów procesu został nałożony przez sąd na stronę przegrywającą, konieczne jest jednak zgłoszenie żądania, a więc zawarcie stosownego wniosku o zasądzenie kosztów – uczynić trzeba to najpóźniej do zamknięcia ostatniej rozprawy.

Do niezbędnych kosztów procesu zalicza się poniesione przez stronę koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie. Suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego. W przypadku, gdy strona reprezentowana jest przez profesjonalnego pełnomocnika (np. adwokata) do kosztów procesu zaliczać będzie się także jego wynagrodzenie, nie wyższe niż stawki określone w stosownym rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie. Zgodnie z tym aktem prawnym, zasądzając opłatę za czynności adwokata z tytułu zastępstwa prawnego, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy adwokata, a także charakter sprawy i wkład pracy adwokata w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia.

Natomiast podstawę zasądzenia opłaty stanowią stawki minimalne określone w przepisach przedmiotowego rozporządzenia. Opłata za zastępstwo adwokata nie może być mianowicie wyższa niż sześciokrotna stawka minimalna ani przekraczać wartości przedmiotu sprawy, której dotyczy proces sądowy. Przykładowo wskazać można, że stawki minimalne w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych zależne są od wartości przedmiotu sprawy i wynoszą w sprawach: do 500 zł - 60 zł, powyżej 500 zł do 1.500 zł - 180 zł, powyżej 1.500 zł do 5.000 zł - 600 zł, powyżej 5.000 zł do 10.000 zł - 1.200 zł, powyżej 10.000 zł do 50.000 zł - 2.400 zł; powyżej 50.000 zł do 200.000 zł - 3.600 zł, powyżej 200.000 zł - 7.200 zł. Natomiast w sprawach nie dotyczących obowiązku zapłaty kreślonej kwoty, a więc np. w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego stawki minimalne mają stałą wartość i wynoszą przykładowo: w sprawach o rozwód - 360 zł, o przysposobienie - 180 zł, ubezwłasnowolnienie - 240 zł, alimenty - 60 zł. Pamiętać trzeba jednak, że gdy ustanowiliśmy w sprawie profesjonalnego pełnomocnika do reprezentowania naszych interesów, sąd zwracać będzie poniesione przez nas koszty stawienia się w sądzie jedynie wówczas, gdy nakazane było osobiste stawiennictwo strony.

Wspomniano wyżej, że do niezbędnych kosztów procesu zalicza się poniesione przez stronę koszty sądowe. Jest to istotna uwaga i w tym miejscu warto wyjaśnić, że pojęcia koszty procesu i koszty sądowe nie są tożsame. To pierwsze pojęcie jest szerokie i obejmuje wszystkie koszty, jakie wygenerowało prowadzenie sprawy sądowej (łącznie np. z wynagrodzeniem ustanowionego w sprawie adwokata oraz kosztami stawiennictwa osobistego w sądzie przez stronę), natomiast drugie pojęcie jest węższe i zawiera się w rozumieniu kosztów procesu (koszty sądowe stanowią jeden z elementów kosztów procesu). Koszty sądowe to więc wszelkie opłaty i wydatki ponoszone w toku sprawy tytułem np. wpisu od pozwu, opłat za składanie innych pism w sprawie (np. wniosku o udzielenie zabezpieczenia, zażalenia na postanowienie wydane w toku sprawy itd.) oraz wynagrodzenie biegłego za sporządzenie opinii. Wysokość kosztów sądowych reguluje szczegółowo ustawa, która wskazuje jakie opłaty wnosi się od danych pism. Najczęściej spotykane w sprawach majątkowych o zapłatę określonej kwoty jest pobieranie tzw. opłaty stosunkowej, która wynosi 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych. Oznacza to, że przykładowo opłata sądowa od pozwu o zapłatę kwoty np. 50.000 zł wyniesie 2.500 zł. Jeżeli chodzi natomiast o wydatki na opinię biegłych w sprawie, to brak jest sztywno określonych kwot, jakie należą się biegłym. Wszystko zależy od przedmiotu opinii, jak ma być sporządzona, ilości czasu pracy niezbędnego do jej przygotowania i np. wymagań co do konieczności dokonania określonych badań, sprawdzeń, wizji lokalnych itd. Wynagrodzenie biegłego za sporządzenie opinii sąd ustala na podstawie rachunku przedłożonego przez biegłego, a jego wysokość w zależności od przedmiotu opinii może wahać się od kilkuset złotych (w prostych sprawach) do nawet kilkudziesięciu tysięcy (w sprawach nietypowych i skomplikowanych)

Jeżeli chodzi o określenie czasu, w którym koszty procesu mają być płacone, to co do zasady obowiązek ich pokrycia przez strony nakłada sąd w wyroku kończącym sprawę w danej instancji. Obowiązek zapłaty powstaje natomiast gdy wyrok w zakresie kosztów procesu stanie się prawomocny. Dotyczy to jednak finalnego rozliczenia między stronami wygrywającą i przegrywającą kosztów procesu poniesionych w sprawie, a więc zwrotu kosztów, które w znacznej części zostały już tymczasowo poniesione przez strony. Już bowiem w toku trwania postępowania sądowego konieczne będzie uiszczanie szeregu opłat i ponoszenie wydatków. W gorszej sytuacji jest tu strona powodowa, a więc osoba wszczynająca proces. Musi ona bowiem zapłacić opłatę od pozwu oraz pokrywać w toku sprawy zaliczki na poczet przyszłego wynagrodzenia biegłego tytułem sporządzanych przez niego opinii. Jeżeli jednak o opinię biegłego wnosi przeciwnik, to on musi pokryć koszty zaliczki. Zaliczka na poczet opinii to tymczasowe przyznanie biegłemu części wynagrodzenia, jakie będzie mu należne w sprawie, a jej wysokość ustala sąd. Rozliczenie finalnego kosztu opinii biegłego dokonywane jest natomiast w wyroku kończącym sprawę.