Rządowy projekt ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa

Załącznik nr 1
do Oceny skutków regulacji

Informacja dotycząca funkcjonowania systemów pomocy prawnej w wybranych
państwach

NIEMCY
W niemieckim systemie pomocy prawnej nie istnieje żadna instytucja centralna, która
by odpowiadała za jego koordynację, a usługi w ramach pomocy prawnej są
dostarczane niemal wyłącznie przez prawników zatrudnionych w prywatnych
kancelariach prawnych. Proste porady prawne obywatele mogą uzyskać także w sądach
rejonowych. Sądy rejonowe są najczęściej pierwszym punktem kontaktowym dla osób
szukających pomocy prawnej, dlatego też w strukturze organizacyjnej każdego sądu
tego typu znajduje się komórka odpowiedzialna za ten kontakt, gdzie można zarówno
uzyskać informację prawną, jak również pobrać wniosek o przyznanie pomocy prawnej.
Pomoc prawna świadczona jest przez niezależnych prawników. Osoby ubiegające się
o pomoc prawną mają zupełną swobodę, jeśli chodzi o wybór prawnika udzielającego
pomocy prawnej, bez względu na jego doświadczenie, specjalizację, wykształcenie czy
ogólną jakość usług świadczonych przez niego.
Utworzenie Centrów Porad Prawnych jest rozwiązaniem wprowadzonym wyłącznie
w dwóch landach – Hamburgu i Bremen. Porady są tam świadczone wyłącznie przez
prawników (tak jak w całych Niemczech). We wszystkich innych największych
miastach niemieckich rozwiązanie to zostało uznane za niepraktyczne ze względu na
koszty utworzenia i utrzymania sieci takich punktów porad.
Osoba aplikująca musi wykazać, iż nie jest w stanie pokryć kosztów porady prawnej
z powodu trudnej sytuacji materialnej lub osobistej. Ponadto sprawa musi rokować
szanse na jej wygranie przed sądem. Jeśli chodzi o pomoc prawną na etapie
przedsądowym, wymóg zasadności prowadzenia sprawy nie jest brany pod uwagę.
W praktyce ponad 90% wniosków jest rozpoznawanych pozytywnie. W 2009 roku
liczba ta wynosiła 913 079.
1
System pomocy prawnej w Niemczech nie jest finansowany z jednego, krajowego
budżetu. Każdy z landów posiada własne sądownictwo i za finansowanie systemów
pomocy prawnej odpowiedzialne są władze landów, bowiem w ich kompetencjach leży
finansowanie funkcjonowania sądów, co w praktyce oznacza przeznaczanie środków
finansowych na pomoc prawną, nierozerwalnie związaną z sądami.
Jeśli chodzi o udział w kosztach osób korzystających z pomocy prawnej, jest on
stosunkowo niewielki. Na etapie przedsądowym, jest to kwota 10 €, którą przyjmuje
prawnik świadczący usługi prawne w ramach pomocy prawnej. Jak pokazuje jednak
statystyka, ponad połowa prawników prawie nigdy nie pobiera tej opłaty. Prawnik nie
może pobierać innych opłat od swoich klientów, albowiem jest wynagradzany ze
środków publicznych. System wynagrodzeń obowiązujący na etapie przedsądowym
przewiduje:
1) 30 Euro za poradę ustną bądź pisemną;
2) 70 Euro za reprezentowanie interesów klienta;
3) 125 Euro w przypadku, jeżeli pomoc prawnika doprowadzi do zawarcia ugody
przedsądowej.
Kwoty te są znacznie niższe niż te, które prawnik pobiera, świadcząc swoje usługi poza
pomocą prawną.
Ogólny poziom wydatków na pomoc prawną w Niemczech jest relatywnie niski
w porównaniu do innych krajów, ale należy wziąć również pod uwagę fakt, iż Niemcy
najchętniej spośród innych narodów (ponad 40% populacji) decydują się na wykupienie
ubezpieczenia pokrywającego wyłącznie koszty usług prawnych.
FRANCJA
Ustawodawstwo francuskie przewiduje pomoc prawną zarówno na etapie sądowym, jak
i przedsądowym. Pomoc prawna na etapie przedsądowym przyznawana jest przez
conseil départemental de l’accès au droit (CDAD) (biura pomocy prawnej). Natomiast
świadczona jest przez tzw. Maisons de justices et du droit (domy sprawiedliwości
i prawa), które odpowiedzialne są za dostarczanie porad prawnych (zakres ich działania
nie może być rozszerzony ponad podstawowe poradnictwo prawne). Wreszcie pomoc
prawna świadczona jest przez szereg organizacji pozarządowych.
2
Conseil départemental de l'accès au droit (CDAD) jest jednostką organizacyjną
posiadającą osobowość prawną. Działa przy każdym z Sądów Wielkiej Instancji
(tribubnal de grande instance), usytuowanych w stolicach departamentów francuskich.
Dodatkowo, biura CDAD zostały utworzone przy Sądzie Kasacyjnym, Radzie Stanu
i Komisji ds. Uchodźców. Zadaniem CDAD jest rozpatrywanie wniosków o przyznanie
pomocy prawnej i podejmowanie decyzji w tej sprawie. CDAD może również, na
wniosek prokuratora, sądu orzekającego w danej sprawie lub każdej zainteresowanej
osoby, cofnąć tę pomoc.
Działalność CDAD jest finansowana z wielu źródeł:
– z budżetu państwa, departamentu oraz grup interesu publicznego, których
członkowie zostali wybrani do CDAD;
– z budżetu samorządów zawodowych prawników;
– z dotacji przyznawanych przez władze lokalne, instytucje publiczne, instytucje
zabezpieczenia społecznego;
– z wszelkich innych dopuszczalnych źródeł.
Pomoc prawna, świadczona przez domy sprawiedliwości i prawa, udzielana jest
każdemu bez względu na wysokość dochodów. Osoby zainteresowane mogą uzyskać
poradę prawną, udając się na dyżur pełniony przez adwokata w siedzibie domu
sprawiedliwości i prawa. Porady dotyczą spraw najprostszych. W przypadku spraw
o bardziej skomplikowanej naturze prawnej, klienci domów sprawiedliwości i prawa
kierowani są do odpowiednich adwokatów.
Osobami uprawnionymi do uzyskania pomocy prawnej są osoby fizyczne, które nie
posiadają wystarczających środków na opłacenie usług prawnika. Pomoc prawna może
być całkowicie sfinansowana przez państwo bądź może być wymagana częściowa
partycypacja w kosztach osoby ubiegającej się o pomoc prawną.
Pomoc prawna nie może być przyznana w sytuacji, gdy koszty pomocy prawnej objęte
są ubezpieczeniem lub systemem ochrony prawnej.
Wysokość dochodów miesięcznych uprawniająca do Udział obywatela w kosztach
uzyskania pomocy prawnej całkowicie lub częściowo
sfinansowanej przez państwo:
do 915 €
Nie uczestniczy w kosztach
od 916 do 957 €
15%
od 958 do 1 009 €
30%
od 1 010 do 1 082 €
45%
3
od 1 083 do 1 165 €
60%
od 1 166 do 1 269 €
75%
od 1 270 do 1 372 €
85%
SZWECJA
W Szwecji dostęp do uzyskania pomocy prawnej istnieje zarówno na etapie sądowym,
jak i przedsądowym. Przysługuje ona obywatelom, którzy nie są w stanie jej uzyskać
w żaden inny sposób. Szwedzki system pomocy prawnej zakłada dwie drogi do
uzyskania pomocy prawnej – dzięki ubezpieczeniu od poniesionych kosztów pomocy
prawnej oraz pomoc ze strony państwa, dla osób nieposiadających ubezpieczenia
obejmującego pomoc prawną.
Centralnym organem odpowiedzialnym za zarządzanie systemem pomocy prawnej jest
Urząd Pomocy Prawnej (Legal Aid Authority), do którego kierowane są wnioski
o przyznanie pomocy prawnej. Jeśli spór trafił już do sądu, o przyznaniu pomocy
prawnej decyduje właśnie ten sąd.
Prawnicy Urzędu Pomocy Prawnej podejmują decyzję, czy dana osoba jest uprawniona
do uzyskania pomocy prawnej. Zaś po zakończeniu sprawy czy rozwiązaniu sporu
zadaniem Urzędu Pomocy Prawnej jest dokładne obliczenie wysokości części kosztów
pomocy prawnej, które musi zwrócić osoba ubiegająca się o pomoc prawną. Zadaniem
tej instytucji jest także egzekwowanie spłacania tych należności (także w sprawach
karnych).
Na mocy ustawy o pomocy prawnej, obywatele szwedzcy korzystają przede wszystkim
z pomocy prawnej, której koszty pokrywane są przez ubezpieczenie. Ubezpieczenie to
ma na celu pokrycie wydatków związanych ze sprawami, w których biorą udział, przy
jednoczesnym zaznaczeniu, iż sprawy te powinny dotyczyć życia prywatnego
obywateli. Możliwość pokrycia kosztów pomocy prawnej jest włączona w zasadzie
w każdy rodzaj ubezpieczenia – ubezpieczenie mieszkania czy samochodu. Pomoc ze
strony państwa nie przysługuje, jeśli posiada się tego rodzaju ubezpieczenie.
W przypadku braku odpowiedniego ubezpieczenia, w razie sytuacji znalezienia się
w sporze prawnym z drugą stroną, należy zwrócić się o poradę prawną do
przedstawiciela lokalnego mającego swoją siedzibę na danym obszarze. Na spotkaniu
z prawnikiem szczegółowo analizowany jest charakter sporu, a na podstawie tej analizy
4
prawnik dokonuje oceny odnośnie do dalszych kroków prawnych, jakie należałoby w
danej sytuacji podjąć.
Pomoc prawna w Szwecji świadczona jest przez adwokatów bądź innych
wykwalifikowanych prawników, a przyznawana jest osobom, które ze względów
finansowych nie są w stanie zapewnić jej sobie samodzielnie. Opłata ta wnoszona jest
bezpośrednio do przedstawiciela lokalnego udzielającego porady prawnej. Stawka za
udzielenie porady może być obniżona w szczególnych przypadkach, np.: kiedy dochód
roczny jest niższy niż 75 000 koron szwedzkich bądź w przypadku osób poniżej
18. roku życia, nieposiadających żadnych dochodów.
Przyznanie pomocy prawnej przez jedną z tych instytucji opiera się na ocenie sytuacji
finansowej osoby wnioskującej o pomoc prawną oraz zasadności jej przyznania
w danym przypadku.
Koszty pomocy prawnej obejmują koszty pełnomocnika w sądzie, ale również pozostałe
koszty generowane na etapie pomocy przedsądowej. Przyznanie pomocy prawnej nie
oznacza automatycznie jednak, że państwo pokrywa jej całkowite koszty. Podstawową
ideą jest to, że osoba korzystająca z pomocy prawnej powinna partycypować w jej
kosztach. Jeśli nie jest to możliwe, obywatelowi zostaje przyznana zupełnie bezpłatna
pomoc prawna. Co do zasady, pomoc przysługuje tylko osobom fizycznym, których
roczny dochód, a także wartość składników majątkowych nie przekraczają łącznie
260 000 koron szwedzkich.
NORWEGIA
W Norwegii jest brak jednego wspólnego systemu nieodpłatnej pomocy prawnej. Jest
ich kilka, z których część funkcjonuje na zasadzie testowej czy pilotażowej. Cechą
podstawowego systemu jest jego stosunkowo ograniczony zasięg oraz subsydiarność.
Pomocy udzielają prawnicy z uprawnieniami, którzy w niektórych sprawach sami mogą
zadecydować o udzieleniu nieodpłatnej dla klienta pomocy w wymiarze do 12 godzin,
po zweryfikowaniu ustawowych kryteriów uprawniających do jej przyznania, za co
otrzymują od państwa wynagrodzenie według określonej taryfy.
Poza tym, o przyznaniu pomocy decydują sądy lub organy samorządu lokalnego.
Organem odwoławczym jest Ministerstwo Sprawiedliwości.
5