Senacki projekt ustawy zmieniającej ustawę - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz ustawę o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw

– 2 –
a ponadto można od niej pobrać krew, włosy, wymaz ze śluzówki policzków bądź też inne
wydzieliny organizmu (art. 54 § 5 k.p.s.w.). Osoba, co do której istnieje uzasadniona podstawa
do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, powinna zostać także przesłuchana.
Przesłuchanie zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu
przesłuchania. Stosownie do treści art. 54 § 6 k.p.s.w., podejrzany o popełnienie wykroczenia
może wówczas odmówić złożenia wyjaśnień oraz zgłosić wnioski dowodowe (w tym zakresie
ustawa również statuuje obowiązek pouczenia). Od przesłuchania można jednak odstąpić,
jeżeli byłoby ono połączone ze znacznymi trudnościami. W takim wypadku osoba, przeciwko
której ma być skierowany wniosek o ukaranie, może nadesłać wyjaśnienia do właściwego
organu w terminie 7 dni od odstąpienia od przesłuchania (art. 54 § 7 k.p.s.w.).
W myśl art. 38 § 1 k.p.s.w., do czynności procesowych prowadzonych w postępowaniu
w sprawach o wykroczenia stosuje się odpowiednio także przepisy art. 95, 100 § 1 i 6 zdanie
pierwsze, art. 105, 107, 108, 116–134, 136–142, 156 § 1–4, art. 157, 158, 160–166, 476 § 2
Kodeksu postępowania karnego, a gdy sąd orzeka jednoosobowo, również przepisy art. 109–
114 i 115 § 1, § 2 zdanie pierwsze oraz § 3 Kodeksu postępowania karnego. Jak wynika
z powyższego, w postępowaniu w sprawach o wykroczenia zastosowanie znajdują m.in.
regulacje zawarte w pierwszych czterech paragrafach art. 156 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r.
– Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.; dalej jako k.p.k.), które
dotyczą dostępu do akt sprawy sądowej, sporządzania z nich odpisów (notatek), wydawania
kserokopii dokumentów złożonych do tychże akt oraz wydawania z nich uwierzytelnionych
odpisów. Art. 38 § 1 k.p.s.w. nie odsyła wszelako do art. 156 § 5 k.p.k., zgodnie z którym
w sytuacji gdy potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania tudzież ochrony
ważnego interesu państwa temu się nie sprzeciwia, stronom, obrońcom, pełnomocnikom oraz
przedstawicielom ustawowym udostępnia się także akta postępowania przygotowawczego.
Podmioty te mogą sporządzać odpisy lub kopie oraz otrzymywać odpłatnie uwierzytelnione
odpisy lub kopie. Omawiane prawo przysługuje stronom nawet po zakończeniu postępowania
przygotowawczego. Poza tym w wyjątkowych wypadkach i za zgodą prokuratora akta w toku
postępowania przygotowawczego mogą być udostępnione innym osobom. W przedmiocie
udostępnienia akt, sporządzenia odpisów lub kopii lub wydania uwierzytelnionych odpisów
lub kopii prowadzący postępowanie przygotowawcze wydaje zarządzenie.
Przedstawione postanowienia związane z dostępem do akt na przedsądowym etapie
postępowania karnego nie mają żadnego odpowiednika w k.p.s.w.
– 3 –
2.3. Prawo do obrony, poręczone na mocy art. 42 ust. 2 Konstytucji, identyfikowane jest
w orzecznictwie Trybunału zarówno jako jedna z podstawowych zasad procesu karnego, jak
i elementarny standard demokratycznego państwa prawnego (art. 2 ustawy zasadniczej).
Prawo to ma wymiar tak materialny (obejmuje zatem wszystkie gwarancje procesowe, które
umożliwiają podejrzanemu lub oskarżonemu prezentowanie własnego stanowiska, czyli np.
prawo wglądu do akt, prawo składania wniosków dowodowych, prawo odmowy składania
wyjaśnień), jak i formalny, sprowadzający się do prawa korzystania z pomocy obrońcy, tzn.
profesjonalnego pełnomocnika zapewniającego ochronę interesów oskarżonego. Nie budzi też
wątpliwości to, że gwarancje płynące z art. 42 ust. 2 Konstytucji odnoszą się nie tylko do
postępowania karnego normowanego przepisami k.p.k., ale także do wszelkich postępowań
o charakterze represyjnym, a więc penalnych (niezależnie od ich stadium), w tym postępowania
w sprawach o wykroczenie, oraz innych (quasi-penalnych), przykładowo: dyscyplinarnych
czy przygotowujących do właściwego postępowania.
Prawo do obrony nie jest jednak prawem absolutnym, w związku z czym może podlegać
ograniczeniom, pod warunkiem zachowania wymagań określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Przede wszystkim zaś każde ograniczenie winno odpowiadać przesłankom konieczności oraz
proporcjonalności sensu stricto.
2.4. Ustosunkowując się do zastrzeżeń sformułowanych względem art. 4 k.p.s.w., TK
podkreślił, że prawo do obrony, dotyczy również tej fazy postępowania, która poprzedza
postawienie zarzutów danej osobie. O powstaniu tego uprawnienia podmiotowego po stronie
jednostki przesądza zatem wskazany w art. 54 § 6 k.p.w. stan obciążających ją dowodów,
który determinuje rodzaj czynności, jakie wobec określonej osoby muszą być podjęte przez
organ prowadzący postępowanie. Innymi słowy, prawo do obrony nie jest uzależnione ani od
formalnego, ani nawet od faktycznego przedstawienia zarzutów popełnienia wykroczenia, ale
przysługuje z chwilą, gdy w stosunku do konkretnej osoby, z uwagi na zgromadzony materiał
dowodowy, muszą zostać podjęte pewne czynności wyjaśniające, zmierzające do postawienia
jej w stan obwinienia (chodzi tutaj zwłaszcza o przesłuchanie w trybie art. 54 § 6 k.p.w. czy
wezwanie do złożenia pisemnych wyjaśnień na podstawie art. 54 § 7 k.p.w.). Od tego bowiem
momentu podejmowane w stosunku do niej czynności noszą znamiona prowadzonego
przeciwko niej postępowania o charakterze karnym (sensu largo).
Trybunał zauważył dalej, że możliwość korzystania z pomocy obrońcy na etapie czynności
wyjaśniających ma istotne znaczenie z punktu widzenia realizacji prawa do obrony w toku
– 4 –
całego postępowania w sprawach o wykroczenie, mającego na celu ukaranie sprawcy czynu
zabronionego. Profesjonalnie prowadzona obrona w tej fazie postępowania, nawet jeżeli nie
doprowadzi do zaniechania wystąpienia z wnioskiem o ukaranie, pozwala na zgromadzenie
większej liczby dowodów obrony – w tym takich, których przeprowadzenie przed sądem
może być już niemożliwe ze względu na upływ czasu, bądź też takich, które mogą utracić
swą wartość dowodową (oględziny ciała lub miejsca). To z kolei sprzyja pełniejszej realizacji
zasady prawdy materialnej, obowiązującej także w postępowaniu w sprawach o wykroczenia,
tj. zasady, zgodnie z którą podstawą wszelkich rozstrzygnięć powinny być prawdziwe ustalenia
faktyczne (art. 2 § 2 k.p.k. w związku z art. 8 k.p.s.w.).
W ocenie TK, naruszenie gwarancji formalnego prawa do obrony staje się szczególnie
widoczne wtedy, gdy osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia, z uwagi czy to na stan
zdrowia (osoba niema, niesłysząca, niepoczytalna), czy też inne istotne okoliczności osobiste
albo prawne (np. wiek, status ubezwłasnowolnionego) nie jest w stanie w sposób skuteczny
samodzielnie bronić swoich interesów. Zdaniem Trybunału, pomoc obrońcy może okazać się
jednak niezbędna również dla tych podejrzanych, którzy ze względu na brak wystarczającej
wiedzy prawniczej i doświadczenia procesowego, nie mogą skutecznie realizować swojego
prawa do obrony, podczas gdy profesjonalne organy państwa prowadzące przeciwko nim
postępowanie wyposażone są w szereg uprawnień, często stanowiących istotną ingerencję
w sferę wolności (nade wszystko osobistej – art. 54 § 5 k.p.s.w.) i praw jednostki. Możliwość
ujawnienia na etapie sądowym wyjaśnień złożonych (bez porozumienia z obrońcą) w toku
czynności wyjaśniających i wykorzystania ich jako materiał dowodowy, na którym oparty
może zostać wyrok, stanowi dodatkowy argument za przyznaniem prawa do korzystania
z pomocy obrońcy osobom, co do których istnieją wystarczające podstawy do skierowania
przeciwko nim wniosku o ukaranie.
Wreszcie, nie może zostać pominięte także to, że w art. 30 ustawa przyznaje prawo do
korzystania z fachowej pomocy prawnej pokrzywdzonemu oraz oskarżycielowi posiłkowemu.
Powołany przepis nie odnosi się przy tym wyłącznie do fazy sądowej postępowania w sprawach
o wykroczenie, a zatem wymienione podmioty mogą ustanowić pełnomocnika również w toku
czynności wyjaśniających. W tym więc kontekście zagwarantowanie prawa do korzystania
z obrońcy na etapie czynności wyjaśniających osobie podejrzanej, co do której istnieją
uzasadnione podstawy do skierowania przeciwko niej wniosku o ukaranie, sprzyjałoby bez
wątpienia większej kontradyktoryjności postępowania.
– 5 –
Zdaniem Trybunału, w świetle wymogów płynących z art. 31 ust. 3 Konstytucji nie
da się usprawiedliwić ograniczenia prawa do korzystania z obrońcy na etapie prowadzenia
czynności wyjaśniających. Ograniczenie to nie spełnia warunku konieczności, albowiem nie
można wskazać interesu publicznego, dla którego celowe, a zarazem nieodzowne, byłoby
całkowite pozbawienie tego prawa osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia. Wartością
taką nie może być zwłaszcza szybkość postępowania, gdyż uproszczenie i przyśpieszenie
rozpoznania sprawy „może (…) dotyczyć kwestii formalnych (np. wprowadzenie formularzy
czy skrócenie terminów składania odwołań), natomiast w żadnym wypadku nie może odnosić
się do uprawnień stron wiążących się z obroną (...) praw i interesów”. Z tych samych
powodów przedmiotowe ograniczenie nie może zostać uznane za czyniące zadość zasadzie
proporcjonalności sensu stricto.
2.5. Analizując z kolei problem dostępu do akt na etapie czynności wyjaśniających, TK
zaznaczył, że istotą prawa do obrony jest podejmowanie działań zmierzających do odparcia
stawianych oskarżonemu (podejrzanemu) zarzutów za pomocą przyznanych mu uprawnień
procesowych. Skuteczna obrona jest niemożliwa, albo co najmniej niezwykle utrudniona,
jeżeli podejrzany pozbawiony zostanie możliwości dostępu do zgromadzonego w sprawie
materiału dowodowego. Dostęp podejrzanego do akt sprawy staje się wobec tego gwarancją
rzetelności postępowania.
W opinii Trybunału, wartości leżące u podstaw prawa do obrony, w tym prawa do obrony
przed fałszywym czy niesłusznym oskarżeniem, przemawiają za tym, by podejrzany, także
w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, miał zapewnioną możliwość ubiegania się o prawo
wglądu do materiałów zebranych w toku czynności wyjaśniających i stanowiących podstawę
kierowanych wobec niego zarzutów. Brak jakiejkolwiek wiedzy o informacjach, które posiada
organ procesowy, jest równoznaczny z brakiem możliwości skutecznej reakcji na wynikające
z nich konsekwencje dotykające podejrzanego. Niemniej w obowiązującym w k.p.s.w. modelu
postępowania wykroczeniowego ustawodawca nie przewidział prawa do zaznajomienia się
osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia z dowodami zgromadzonymi w ramach
czynności wyjaśniających ani przed ich zakończeniem, ani przed wniesieniem wniosku
o ukaranie (z wyjątkiem wynikającym z powiadomienia o treści zarzutu). Takie ograniczenie
prawa do obrony w aspekcie dostępu do akt jest w istocie nadmierne i nieproporcjonalne.


– 6 –
3. Różnice między dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym
3.1. Zważywszy stanowisko TK w sprawie K 19/11, proponuje się, aby art. 4 k.p.s.w.
otrzymał nowe brzmienie, przy czym w § 1 znowelizowanego przepisu odzwierciedlenie
znajdzie dotychczasowa treść art. 4 (prawo do obrony dla obwinionego), zaś § 2 będzie
regulował kwestię uprawnień przysługujących osobie podejrzanej o popełnienie wykroczenia,
co do której – z uwagi na zgromadzony materiał dowodowy – muszą zostać podjęte czynności
wyjaśniające. Projektowany § 2 ma też jednoznacznie wskazywać, że osoba, której przysługuje
podmiotowe prawo do obrony, musi zostać o tym fakcie pouczona (art. 1 pkt 1, art. 4 § 2
zdanie drugie), ponieważ pouczenie takie warunkuje efektywność gwarancji płynącej z art. 42
ust. 2 Konstytucji. W dodawanym przepisie przesądzone zostanie ponadto, że w wypadku,
gdy na etapie przedsądowym w rachubę wchodzi prawo do obrony (tzn. podejmowane są
czynności wyjaśniające względem określonej osoby), odpowiednie zastosowanie znajdują
zarówno regulacje dotyczące obrony obligatoryjnej (art. 21 k.p.s.w.) czy wyznaczenia obrońcy
z urzędu (art. 22 oraz art. 23 k.p.s.w.), jak i determinujące wszelkie kwestie związane ze
stosunkiem obrończym, w tym zwłaszcza legitymację do wykonywania obowiązków obrońcy
w postępowaniu w sprawach o wykroczenia (art. 24 k.p.s.w.) – art. 1 pkt 1, art. 4 § 2 zdanie
trzecie.
Należy w tym miejscu wspomnieć, że art. 46 § 4 k.p.s.w. przewiduje już prawo do
kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym w razie zatrzymania, a nade wszystko gwarantuje
zatrzymanemu możliwość bezpośredniej rozmowy z profesjonalnym pełnomocnikiem. Wobec
tego modyfikacja rozwiązań zawartych w ustawie może się sprowadzać wyłącznie do
przyznania formalnego prawa do obrony osobie, o której mowa w art. 54 § 6 k.p.s.w.
Aczkolwiek wskazane jest, aby odpowiednie uprawnienia w tym zakresie służyły również
osobie podejrzanej o popełnienie wykroczenia w razie poddania jej czynnościom określonym
w art. 74 § 3 i art. 308 § 1 k.p.k. (art. 54 § 5 k.p.s.w.).
3.2. Jeżeli chodzi natomiast o drugie z pominięć legislacyjnych, o których wypowiedział
się Trybunał, to wypada nadmienić, że w części motywacyjnej swego rozstrzygnięcia sąd
konstytucyjny zaakcentował, iż kwestionowana wada obowiązującej regulacji nie polega na
tym, że w art. 38 § 1 k.p.s.w. nie uwzględniono odesłania do art. 156 § 5 k.p.k. (w brzmieniu,
jakie przepis ten ma w danym momencie), lecz na tym, że w przypadku osób, w stosunku do
których zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia wykroczenia, ustawodawca w ogóle
nie unormował problematyki prawa do obrony w aspekcie dostępu do akt. Jednocześnie TK