Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego oraz niektórych innych ustaw

charakter korekt zarówno w postaci przejęcia przeoczonych nieruchomości jak i zwrotu
nieruchomości nie podlegających przejęciu. Wyjątkiem było przejęcie po tym dniu, za
wymuszoną przez władze państwowe zgodą kierownictwa Kościoła Prawosławnego, ponad
2.000 ha gruntów gospodarstw rolnych proboszczów parafii prawosławnych. Występujące
w
literaturze przedmiotu znacznie wyższe dane o rzekomej powierzchni przejętych
nieruchomości nie znajdują oparcia w materiałach archiwalnych. Zresztą w żadnej publikacji
nie podano źródeł zawyżonych danych.
Grunty wyłączonych od przejęcia gospodarstw rolnych proboszczów mogły być
sprzedawane. Z możliwości tej korzystano w szerokim zakresie zarówno dla pokrycia
wydatków kościelnych jak i w obawie przed możliwością dalszych upaństwowień. Prymas
kardynał Stefan Wyszyński uważał, że prowadzenie dużych gospodarstw rolnych odciąga
proboszczów od duszpasterstwa. W rezultacie powierzchnia gruntów rolnych, z których
kościoły i inne związki wyznaniowe opłacały podatek gruntowy, wynosiła w 1965 r.
38.674,5 ha.
Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. ustalała w art. 1 ust. 4, że „Dochody z przejętych
nieruchomości przeznaczone są wyłącznie na cele kościelne i charytatywne zgodnie
z postanowieniami niniejszej ustawy”. Dochód z tych nieruchomości oraz dotacje państwowe
utworzyły Fundusz Kościelny. Taka koncepcja miała poprzedników w Austrii w końcu
XVIII wieku w tzw. józefinizmie, w Niemczech w 1807 r. i po włączeniu Państwa
Kościelnego do zjednoczonych Włoch w 1871 r. Warunkiem zastąpienia dotacjami
państwowymi dochodów z upaństwowionych dóbr martwej ręki było pozostawanie tych dóbr
we władaniu państwa. Gdy w Austrii w 1960 r. doszło do porozumienia ze Stolicą Apostolską
i zwrotu Kościołowi Katolickiemu części przejętych dóbr, w porozumieniu tym odpowiednio
zmniejszono wysokość dotacji państwowych. We Włoszech wprowadzono w 1985 r.
możliwość przekazywania przez podatników 0,8% (8 promili) należnego podatku
dochodowego na cele kościelne, w związku z czym po kilkuletnim okresie przejściowym
zaniechano wypłacania kościołom dotacji państwowych. Dla porównania, w 1949 r. w
Czechosłowacji została uchwalona ustawa o gospodarczym zabezpieczeniu kościołów i
związków wyznaniowych przez państwo. Zgodnie z jej postanowieniami państwo
Czechosłowackie wypłacało osobiste uposażenie duchownym, którzy wykonywali – za zgodą
państwa – obowiązki duszpasterskie w administracji kościelnej lub w zakładach kształcenia
duchownych. Na elementy tego uposażenia składały się: płaca podstawowa, dodatek
funkcyjny i premia.
W Polsce natomiast nie wydzielono organizacyjnie i finansowo upaństwowionych
dóbr martwej ręki. Zostały one włączone do Państwowego Zasobu Ziemi, bez ustalenia
wysokości dochodów z tych dóbr. Fundusz Kościelny oparty został wyłącznie na dotacjach
budżetowych. Cele Funduszu ustalone zostały w art. 9 ustawy z dnia 20 marca 1950 r.
w pięciu punktach: utrzymanie i odbudowa kościołów; udzielanie duchownym pomocy
materialnej i lekarskiej oraz organizowanie dla nich domów wypoczynkowych; objęcie
duchownych ubezpieczeniem chorobowym w przypadkach uzasadnionych; specjalne
zaopatrzenie emerytalne społecznie zasłużonych duchownych; wykonywanie działalności
charytatywno-opiekuńczej. W organach Funduszu Kościelnego mieli uczestniczyć duchowni,
lecz Konferencja Episkopatu Polski odmówiła ich wydelegowania do tych organów. Zarząd
Funduszu sprawował jeden z wicedyrektorów Urzędu do Spraw Wyznań.
Po zorganizowaniu na początku lat 60. XX w. Kół Księży w Zrzeszeniu Katolików
"Caritas", skupiających księży katolickich aprobujących zasady ustrojowe PRL, Fundusz
Kościelny wydawany był w przeważającej części na rzecz tych Kół, które swym członkom
udzielały pomocy materialnej i lekarskiej oraz organizowały dla nich domy wypoczynkowe.
Fundusz Kościelny dotował również działalność Polskiej Rady Ekumenicznej i niekiedy
niektórych kościołów, a także dotował remonty budynków kościelnych i cmentarzy
wyznaniowych.
Zmiana nastąpiła poprzez uchwalenie w dniu 17 maja 1989 r. przez Sejm PRL ustawy
o ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz. U. Nr 29, poz. 156), która przewidziała
pokrywanie składek na to ubezpieczenie w wysokim stopniu z Funduszu Kościelnego. Zasada
ta została podtrzymana w toku reformy ubezpieczeń społecznych przez wymienione w art. 2
powyższego projektu ustawy przepisy, które zastąpiły ustawę z 1989 r. Po zmianach
ustrojowych rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie
rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 61, poz. 354) rozszerzyło
przeznaczenie celów Funduszu na wspomaganie kościelnej działalności oświatowo-
wychowawczej i opiekuńczo-wychowawczej oraz inicjatyw związanych ze zwalczaniem
patologii społecznych. Jednak składki ubezpieczeniowe za duchownych odprowadzane przez
Fundusz Kościelny stanowiły w
ubiegłych latach nawet 95% wszystkich wydatków
Funduszu. Uchwała Nr 148 Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu
Funduszu Kościelnego (MP Nr 39, poz. 279) m.in. urealniła przepis z 1950 r. o
opiniodawczym udziale przedstawicieli kościołów w zakresie dysponowania środkami
Funduszu.
W budżecie Państwa na rok 2010 dotacja na Fundusz Kościelny wynosiła 90 mln zł.
Fundusz Kościelny zarówno w PRL jak i obecnie stanowi jedynie jedną z wielu
dotacji publicznych na rzecz kościołów i innych związków wyznaniowych. Dotacje z budżetu
państwa wypłacane są w myśl ustaw i przepisów wydanych na podstawie delegacji
ustawowych. Natomiast jednostki samorządu terytorialnego oraz istniejące jeszcze
przedsiębiorstwa państwowe w formie spółek prawa handlowego nie mają żadnych
ograniczeń prawnych w dotowaniu kościołów i innych związków wyznaniowych – co
pokazuje choćby przykład KGHM – Polska Miedź. Pełne wyliczenie wszelkich rodzajów
dotacji bezpośrednich jest niemal niemożliwe. Najważniejsze z nich to pomoc w utrzymaniu i
remontach zabytków, duszpasterstwo wojskowe, policyjne, BOR, Straży Granicznej i Straży
Pożarnej, duszpasterstwo więzienne, duszpasterstwo szpitalne, celne, finansowanie
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (w roku 2010 była to kwota 134.376 tys. zł),
Papieskiego Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie (w 2010 r. dotacja w wysokości 20.850
tys. zł), Wyższej Szkoły Filozoficzno – Pedagogicznej Ignatianum (11.877 tys. zł),
Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie (4.924 tys. zł), papieskiego Wydziału
Teologicznego we Wrocławiu (5.815 tys. zł), Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w
Warszawie (dawniejsza Akademia Teologii Katolickiej), Chrześcijańskiej Akademii
Teologicznej w Warszawie (uczelni o charakterze ekumenicznej posiadającej o 2000 r. status
uregulowany ustawowo), wydziałów teologicznych na uniwersytetach państwowych (w
Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Szczecinie), dotowanie prowadzonych przez kościoły i inne
związki wyznaniowe prywatnych szkół ogólnokształcących, zawodowych i artystycznych,
zakładów służby zdrowia i opieki społecznej. W tym należy uwzględnić pensje dla ok. 15 tys.
katechetów wypłacane z budżetu państwa. Wyżej podane kwoty dotacji są zaczerpnięte z
opracowania I. Matjasik „Kasa kościoła”, w: Kościół w Polsce – raport, dodatek specjalny
do dziennika Rzeczpospolita, 9.12.2010, s. 16. Pośrednią formą dotowania są ulgi podatkowe,
celne oraz w opłatach sądowych.
W pierwotnym brzmieniu ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do
Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 29, poz. 154, art. 61
ust. 1 pkt 2) możliwości przywrócenia osobom prawnym Kościoła Katolickiego własności
dóbr martwej ręki zostały ograniczone do przypadków, gdy w toku realizacji ustawy z dnia 20
marca 1950 r. nie przestrzegano przewidzianych w tej ustawie i w aneksie do protokołu z dnia
14 kwietnia 1950 r. wyłączeń od przejęcia gospodarstw rolnych proboszczów, biskupów,
seminariów duchownych i domów zakonnych. Natomiast nowelizacja dokonana ustawą z
dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego
w Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 107, poz. 459) – poprzez dodanie art. 70a znacznie
rozszerzyła możliwość rewindykacji dóbr martwej ręki. Inne kościoły i związki wyznaniowe
skorzystały w bardzo małym zakresie z możliwości rewindykacji dóbr martwej ręki,
natomiast podobnie jak Kościół Katolicki skorzystały ze wspomnianej wyżej możliwości
otrzymania gruntów rolnych dla swych jednostek na Ziemiach Zachodnich i Północnych.
Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o finansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z
budżetu państwa (Dz. U. Nr 61, poz. 259) była uzasadniana przede wszystkim
upaństwowieniem liczącego około 7 tysięcy ha majątku rolnego Fundacji Potulickich,
będącego jednym z głównych źródeł finansowania KUL. Przepis o finansowaniu KUL przez
państwo został powtórzony w konkordacie z 1993 r. Jednak ostatecznie całe Państwowe
Gospodarstwo Rolne w Potulicach, o powierzchni ponad 8 tysięcy ha (gdyż obejmowało ono
także grunty należące poprzednio do innych właścicieli), zostało przekazane KUL-owi bez
cofnięcia finansowania go przez państwo.
Brak jest opublikowanych danych o obecnej powierzchni gruntów rolnych należących
do kościołów i innych związków wyznaniowych, chociaż Główny Urząd Statystyczny
powinien dysponować takimi danymi na podstawie spisów rolnych. W publicystyce powtarza
się liczba 160.000 ha tych gruntów. Zatem przejęcia przez państwo dóbr martwej ręki zostało
zniwelowane. Tym samym upadł sens utrzymywania Funduszu Kościelnego.
Wobec tego proponuje się zniesienie Funduszu Kościelnego i obciążenie duchownych lub
instytucji kościelnych i zakonnych całością składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe
i zdrowotne duchownych. Prawo nie może działać wstecz, dlatego art. 3 umożliwia
poniesienie przez budżet państwa składek za 2011 r. na te ubezpieczenia także po zniesieniu
Funduszu Kościelnego. Projekt ustawy nie narusza natomiast wszystkich innych rodzajów
dotowania kościołów i innych związków wyznaniowych z budżetu państwa.
Konkordat z dnia 28 lipca 1993 r. nie zawiera przepisów dotyczących bezpośrednio
kościelnych majątków rolnych i Funduszu Kościelnego, natomiast w art. 22 przewiduje
celowość uregulowania na nowo spraw finansów kościelnych. Zmiana sposobu udzielania
wsparcia finansowego przez państwo w odniesieniu do wszystkich kościołów i związków
wyznaniowych, wymaga dialogu z nimi. W przypadku Kościoła Rzymskokatolickiego
konieczna jest opinia strony kościelnej w przedmiocie postulowanych zmian, która może być
efektem prac dwóch Komisji Konkordatowych: rządowej i kościelnej, powołanych w 1998 r.
po dokonaniu ratyfikacji konkordatu. W ramach Kościelnej Komisji Konkordatowej działa
zespół przygotowujący zmiany zasad finansowania kościoła. W kręgach kościelnych również
od lat prowadzona jest dyskusja o zmianach w modelu finansowania wspólnot parafialnych.
W tym kontekście warto wskazać na przesłanie pierwszego Synodu Diecezji Opolskiej 2002 –
2005, które wskazuje na obowiązek wiernych świeckich dbania o materialną stronę
funkcjonowania kościoła na miarę własnych możliwości (A. Szymański „Pierwszy Synod
Diecezji Opolskiej, w: Studia Teologiczno – Historyczno ląska Opolskiego, nr 28/2008, s.
388). Powyższe zagadnienie wymaga także rozmów ze stroną kościelną w ramach wspólnej
rządu i Konferencji Episkopatu Polski. Analogicznie zmiany dotyczące zniesienia funduszu
kościelnego wymagają zaopiniowania przez pozostałe kościoły i inne związki wyznaniowe
funkcjonujące w RP. W związku z tym konieczne będą rozmowy w ramach m.in. Komisji
Wspólnej Rządu i Polskiej Rady Ekumenicznej, jak również Komisji Wspólnej Rządu i
Aliansu Ewangelicznego.
Docelowo nowy model finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych
mógłby polegać na m.in. przechodzeniu (wg uzgodnionego przez stronę państwową i
kościelną harmonogramu) do opodatkowania działalności komercyjnej podmiotów
kościelnych na zasadach ogólnych, zgodnie z równością podmiotów na rynku, zasadami
uczciwej konkurencji i sprawiedliwym rozłożeniem ciężarów przemian społeczno –
ekonomicznych w naszym kraju, zachowaniu dalszego finansowania z budżetu państwa
inwestycji konserwatorskich obiektów sakralnych (wraz z zabezpieczeniami
antywłamaniowymi). Mogło to by się odbywać poprzez rozdział grantów pieniężnych przez
specjalną komisję działającą w strukturach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Decyzje tej komisji powinny być jawne i publikowane na stronach internetowych resortu, w
zgodzie z zasadą jawności finansów publicznych. Warte rozwagi jest wprowadzenie w Polsce
zbliżonego do rozwiązań włoskich, węgierskich, a także hiszpańskich zasad finansowania
przez podatników wybranych kościołów i innych związków wyznaniowych – na zasadzie
dobrowolności. Konstytucja RP w art. 53 ust. 7 wyklucza wprowadzenie w Polsce
niemieckiego modelu przymusowego podatku kościelnego (Nikt nie może być obowiązany
przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych
lub wyznania). Ewentualna rubryka w formularzu podatkowym PIT o zadeklarowaniu przez
podatnika przynależności do określonego wyznania stanowiłaby pogwałcenie normy
konstytucyjnej, chociaż model niemieckiego podatku kościelnego jest o tyle klarowny, że na
dany kościół nie płacą podatku ludzie, którzy do niego nie należą. Jednakże nie zmienia to
faktu, że również w Niemczech poza systemem tego podatku kościoły także otrzymują od
państwa pewne dotacje.
Do zmiany systemu funkcjonowania kościoła w państwie skłania również i to, iż od
wielu lat źródłem dochodów parafii, diecezji, zakonów i innych podmiotów kościelnych jest
ziemia. Według różnych obliczeń kościół rzymskokatolicki w Polsce posiada ok. 100 tys. ha.