Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników

STANOWISKO RADY MINISTRÓW
wobec senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (druk nr 3857)

Senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (druk nr 3857)
zawiera propozycję wprowadzenia przepisu powodującego, że osoba, która wywołała
przestępstwem umyślnym okoliczności uzasadniające powstanie prawa do świadczeń,
skazana prawomocnym wyrokiem, nabywałaby prawo do świadczeń lub świadczeń
w wyższym wymiarze, jeżeli nie narusza to zasad współżycia społecznego, a w szczególności
poczucia sprawiedliwości.
Autorzy projektu proponują zatem przywrócenie regulacji sprzed reformy ubezpieczeń
społecznych, ponieważ obowiązująca przed dniem 1 stycznia 1999 r. ustawa z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz.
267, z późn. zmian.) zawierała przepis wykluczający nabycie prawa do świadczeń albo do
świadczeń w wyższym wymiarze przez osobę, która wywołała przestępstwem umyślnym
okoliczności uzasadniające przyznanie tego prawa.
Niewątpliwie jest rzeczą niemoralną, aby prawo do renty rodzinnej otrzymywała
osoba, która umyślnie spowodowała śmierć osoby bliskiej. Nie ulega też wątpliwości, że
w opinii społecznej nie każdy przypadek nabycia prawa do renty rodzinnej przez osobę,
skazaną prawomocnym wyrokiem za umyślne spowodowanie lub przyczynienie się do
śmierci osoby, po której renta przysługuje, jest naganny i narusza zasady współżycia
społecznego.
Nie kwestionując słuszności opinii, że z prawa do świadczeń nie powinny korzystać
osoby, które podstawę do nabycia tego prawa uzyskały w wyniku przestępstwa umyślnego,
należy stwierdzić, że zagadnienie to nie poddaje się prostym regułom interpretacyjnym. Mogą
występować zarówno przypadki budzące zdecydowany sprzeciw społeczny, np. w razie
uzyskania świadczenia rodzinnego przez sprawcę zabójstwa popełnionego ze szczególnym
okrucieństwem, z niskich pobudek lub w celu uzyskania korzyści majątkowej, jak również
bardziej wątpliwe, np. świadczenie otrzymywane przez sprawcę przestępstwa przeciwko
życiu i zdrowiu popełnionego w warunkach szeroko rozumianej przemocy w rodzinie.
Materia problemu nie jest jednoznaczna, dlatego uchwalając ustawę z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U.
z 2009 r. Nr153, poz. 1227, z późn. zm.) Sejm RP zdecydował, że ze względu na
sporadyczność występowania takich sytuacji, nie ma potrzeby tworzenia unormowań dla
wąskiego kręgu podmiotów.
Autorzy projektu ustawy (druk nr 3857) również dostrzegają trudności oceny tego
rodzaju przypadków, dlatego dokonują modyfikacji treści przepisu, który funkcjonował przed
1999 r. Proponowane obecnie przepisy dopuszczają bowiem możliwość uzyskania prawa do
świadczeń przez osobę skazaną prawomocnym wyrokiem, jeżeli nie narusza to zasad
współżycia społecznego, w szczególności społecznego poczucia sprawiedliwości.
Unormowanie to będzie mieć więc zastosowanie do węższego kręgu podmiotów, niż to, które
obowiązywało przed dniem 1 stycznia 1999 r.
Z uzasadnienia projektu ustawy wynika, że okoliczność usprawiedliwiającą wydanie
decyzji przyznającej rentę rodzinną mogłoby stanowić działanie sprawcy przestępstwa
w warunkach przemocy domowej. Każdy przypadek powinien być w związku z tym starannie
i indywidualnie rozważony, zaś kryterium, które pozwoli uwzględnić wszystkie potencjalne
stany faktyczne w sposób zgodny z prawem, a także poczuciem sprawiedliwości społecznej
miałyby stanowić klauzule generalne.
Należy zauważyć, że zasady współżycia społecznego to nieskodyfikowane
powszechne normy postępowania, które stanowią pewien całokształt kryteriów oceny
niedających się rozdzielić i wyspecyfikować. Skatalogowanie (skonkretyzowanie

i sformalizowanie) zasad współżycia społecznego z natury rzeczy nie jest możliwe, bo
w miarę rozwoju społeczeństwa powstają nowe zasady moralne, obyczajowe i organizacyjne.
Jest to zwrot niedookreślony, używany zwłaszcza w przepisach regulujących stosunki
cywilno-prawne. To, czy określone zachowanie jest zgodne z zasadami współżycia
społecznego ocenia się w odniesieniu do konkretnego przypadku i całości towarzyszących mu
okoliczności, czego weryfikacja jest zadaniem sądu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jest
prezentowany pogląd, że odwołanie się do zasad współżycia społecznego "aby mogło odnieść
skutek prawny powinno wskazywać jakie to zasady współżycia społecznego
w okolicznościach sprawy - zostały naruszone" (wyrok z dnia 20 grudnia 2006 r., IV CSK
263/06, Lex, nr 257664).
Jeżeli na etapie rozpatrywania przez organ rentowy miałaby istnieć możliwość
przyznania świadczenia osobie skazanej za wywołanie przestępstwem umyślnym przesłanek
2 
 
nabycia uprawnień, to proponowane w projekcie ustawy przepisy powinny precyzyjnie
określać przesłanki jego stosowania. Organy rentowe mają bowiem obowiązek stosować
bezwzględnie obowiązujące przepisy, które nie powinny regulować warunków nabycia
świadczeń w sposób niedookreślony.
Proponowane w projekcie ustawy przepisy nie wskazują organowi rentowemu
przesłanek jego stosowania. Tylko pozornie pomocną przesłanką byłoby wskazanie, że prawo
do renty przysługuje osobie, w stosunku do której sąd karny zastosował np. warunkowe
zawieszenie kary lub nadzwyczajne jej złagodzenie, co mogłoby sugerować, że popełnienie
przestępstwa nastąpiło w warunkach przemocy domowej. Przyczynami uniewinnienia,
umorzenia postępowania, odstąpienia od wymierzenia kary, zastosowanie nadzwyczajnego
złagodzenia kary, czy warunkowego zawieszenia jej wykonania nie zawsze są okoliczności
związane z działaniem sprawców w warunkach przemocy domowej, które zdaniem autorów
projektu ustawy stanowiłyby przesłankę usprawiedliwiającą przyznanie renty. Zbyt wiele
okoliczności decyduje w świetle przepisów prawa karnego o zastosowaniu ww. instytucji, aby
bez zbadania konkretnych spraw można było kategorycznie stwierdzić, że popełnienie
przestępstwa nastąpiło w warunkach przemocy domowej, a w związku z tym przyznanie renty
rodzinnej jego sprawcy nie narusza zasad współżycia społecznego, a w szczególności
społecznego poczucia sprawiedliwości. Przesłanki zastosowania warunkowego zawieszenia
kary lub nadzwyczajnego jej złagodzenia nie wynikają z sentencji wyroku sądu karnego, a nie
w każdej sprawie sporządzane jest uzasadnienie wyroku.
Ze względu na charakter potencjalnych decyzji w tych sprawach należy zgodzić się
z opinią autorów projektu, że możliwość otrzymania świadczenia rentowego, przez osobę
skazaną prawomocnym wyrokiem za wywołanie przestępstwem umyślnym okoliczności
uzasadniających powstanie prawa do tego świadczenia, powinna zależeć od sądu pracy
i ubezpieczeń społecznych. Przyjęcie takiego rozwiązania umożliwiałoby podjęcie
racjonalnych decyzji w sytuacjach jednostkowych. Można jednak mieć wątpliwości, czy
proponowana w projekcie redakcja regulujących tę kwestię przepisów, w pełni oddaje te
intencje.
Przedstawiając powyższe uwagi, Rada Ministrów nie przeciwstawia się
senackiemu projektowi ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników

(druk nr 3857).

3