Postępowanie upadłościowe: umorzenie długów osób fizycznych

Przeczytaj także: Postępowanie upadłościowe - nabycie ruchomości od syndyka

Żeby przedsiębiorca mógł skorzystać z dobrodziejstwa umorzenia zobowiązań, musi spełnić wszystkie przesłanki określone w art. 369 PUiN. Przede wszystkim we wniosku o umorzenie dłużnik ma obowiązek wykazać, że niewypłacalność była następstwem wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności. Są to zatem wszelkie sytuacje, które nie zostały spowodowane lekkomyślnością lub niedbalstwem upadłego. Przez wyjątkowe okoliczności rozumie się takie zdarzenia i stosunki, których powstania dłużnik nie mógł lub nie powinien w normalnym biegu wydarzeń brać pod uwagę. Zaliczyć do nich można np. klęski żywiołowe, nagłą i niekorzystną zmianę polityki podatkowej lub celnej, nagły wzrost kursów walut i stóp procentowych, ciężką chorobę, która uniemożliwiła prowadzenie działalności, itp. Co więcej, musi zachodzić wyraźny związek pomiędzy określoną wyjątkową okolicznością a pogorszeniem się sytuacji przedsiębiorstwa. Innymi słowy, stan niewypłacalności nie może pozostawać „w oderwaniu” czy też „obok” tychże wyjątkowych i niezależnych okoliczności.

Do okoliczności niezależnych od upadłego zaliczyć należy zarówno te związane bezpośrednio z jego przedsiębiorstwem, choć niełączące się w żaden sposób z osobą dłużnika (obiektywne, jak np. kradzież znaczącej części towarów), jak również okoliczności mające ścisły związek z osobą dłużnika, choć przez niego niezawinione (np. ciężka choroba). Z uwagi na fakt, że umorzenie długów jest wyjątkiem, a nie zasadą – instytucję tę sądy stosują w sposób ostrożny. Tytułem przykładu, niewypłacalność spowodowana pojawieniem się na rynku podmiotów konkurencyjnych nie może być uzna za stan będący wynikiem okoliczności wyjątkowej. Jest to bowiem pewien rodzaj ryzyka, wkalkulowany w działanie w ramach gospodarki rynkowej. Przedsiębiorca powinien bowiem mieć świadomość funkcjonowania w obszarze wolnego rynku, z którym nierozerwalnie wiąże się konkurencyjność (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 16.02.2011, II CSK 370/10, Legalis).

Kolejną przesłanką umorzenia długów jest brak po stronie przedsiębiorcy okoliczności uzasadniających orzeczenie wobec niego zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. W praktyce oznacza to, że dłużnik: (i) nie uchybił terminowi do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, tj. złożył go w ciągu 14 dni od dnia powstania stanu niewypłacalności; (ii) wydał i wskazał syndykowi majątek, księgi handlowe i całą dokumentację dotyczącą przedsiębiorstwa; (iii) nie rozporządzał majątkiem w sposób niegospodarny, ze szkodą w stosunku do masy upadłości; (iv) wykonywał wszystkie obowiązki upadłego wynikające z ustawy, orzeczeń sądu i sędziego-komisarza; (v) nie utrudniał w żaden sposób postępowania upadłościowego. Aby więc wniosek o umorzenie należności został rozpatrzony pozytywnie, wymaga się od dłużnika niezatajania majątku oraz kooperacji z organami biorącym udział w postępowaniu, a przede wszystkim złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie 14 dni od powstania stanu niewypłacalności. Ziszczenie się przesłanek pozbawienia upadłego prawa do prowadzenia działalności gospodarczej pozbawia go tym samym możliwości umorzenia długów na podstawie art. 369 PUiN. W tym zakresie sąd oceniający wniosek o oddłużenie dokonuje własnych ustaleń i nie jest w związku z tym konieczne stwierdzenie braku tych okoliczności w postępowaniu toczącym się w trybie przepisów o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej (art. 373-377 PUiN).

Nie wszystkie jednak wierzytelności mogą być umorzone. Oddłużenie obejmuje tylko te zobowiązania przedsiębiorcy, które zostały umieszczone na liście wierzytelności lub mogły zostać zgłoszone w toku postępowania upadłościowego, jeżeli ich istnienie stwierdzone było dokumentami upadłego. W tym ostatnim przypadku chodzi o takie wierzytelności, które wprawdzie nie zostały zgłoszone, ale znajdują potwierdzenie np. w pisemnej umowie zawartej między wierzycielem a dłużnikiem, w księgach rachunkowych lub w innych dokumentach upadłego. Umorzeniem zaś nie mogą być objęte wierzytelności, które nie zostały umieszczone na liście z powodu ich niezgłoszenia, a jednocześnie ich istnienia nie da się stwierdzić dokumentami upadłego (np. roszczenie odszkodowawcze czy wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z rzeczy). Innymi wierzytelnościami, które nie podlegają umorzeniu, są zobowiązania uprzywilejowane. Do tej grupy należą należności alimentacyjne, renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, wierzytelności ze stosunku pracy oraz składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników. W literaturze, wśród wierzytelności niepodlegających umorzeniu, wymienia się również wszelkie wierzytelności przysługujące Funduszowi Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych (zob. St. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Legalis).

Okoliczności omawiane w art. 369 PUiN stanowią o samej dopuszczalności zastosowania instytucji oddłużeniowej. Dodatkowo, przy umorzeniu długów sąd upadłościowy bierze pod uwagę (i) możliwości zarobkowe upadłego, (ii) wysokość niezaspokojonych wierzytelności oraz (iii) realność ich zaspokojenia w przyszłości. Te trzy przesłanki są oceniane przez sąd kumulatywnie i decydują o zakresie umorzenia. Głównym czynnikiem determinującym rozmiar oddłużenia są „możliwości zarobkowe” upadłego, które należy oceniać w sposób analogiczny do możliwości zarobkowych zobowiązanego w przypadku świadczeń alimentacyjnych. Oceniając możliwości zarobkowe przedsiębiorcy, sąd bierze pod uwagę zarówno przesłanki dotyczące jego osoby, tj. wiek, stan zdrowia, posiadane kwalifikacje, jak i czynniki obiektywne, tj. możliwość znalezienia pracy na rynku lokalnym czy stopień bezrobocia w danym regionie. Z kolei przesłanka „realność zaspokojenia w przyszłości” oznacza, iż porównując możliwości zarobkowe dłużnika oraz wielkość jego zadłużenia, redukcja zobowiązań powinna być na tyle duża, aby zaspokojenie zobowiązań nieumorzonych było możliwe w rozsądnej perspektywie czasowej. Oznacza to, że w przypadku normalnego funkcjonowania, tj. uwzględniając koszty utrzymania siebie oraz rodziny na poziomie przeciętnym, dłużnik powinien być w stanie zaspokoić wierzycieli w ciągu kilku najbliższych lat. Przy czym należy pamiętać, iż zwrot „na przeciętnym poziomie” oznacza średni poziom dla warunków danego regionu, miejscowości, a nie dla środowiska przedsiębiorców, w jakim dotychczas uczestniczył upadły.

Pod koniec rozważań wskazać należy, że sąd upadłościowy umarza niezaspokojone zobowiązania wyłącznie na wniosek upadłego. Przy tym pamiętać należy, że sąd nie ma obowiązku poszukiwania dowodów z urzędu. To bowiem na upadłym spoczywa ciężar wykazania przesłanek dopuszczalności i zakresu oddłużenia. Dlatego też nader istotne jest skrupulatne przygotowanie wniosku, w tym w szczególności wskazanie materiału dowodowego, na podstawie, którego sąd będzie mógł ustalić przesłankę niezależnych i wyjątkowych okoliczności. Na postanowienie sądu w przedmiocie umorzenia długów przysługuje zażalenie, a od postanowień sądu drugiej instancji także skarga kasacyjna. Środki zaskarżenia może wnieść każdy uczestnik postępowania, a więc zarówno upadły (w razie oddalenia jego wniosku), jak i każdy z wierzycieli (w razie umorzenia jego należności).

Reasumując, mechanizm sądowego umarzania części lub całości niezaspokojonych zobowiązań zarezerwowany został dla osób fizycznych posiadających status przedsiębiorców, którzy popadli w stan niewypłacalności nie z własnej winy. Instytucja ta ma na celu ograniczenie niekorzystnych społecznie skutków pozbawienia osoby fizycznej całości majątku przy jednoczesnym obowiązku spłaty wszystkich zobowiązań niezaspokojonych w postępowaniu upadłościowym. Z procedury oddłużeniowej skorzystać mogą jedynie nieliczni dłużnicy, tj. tacy którzy wykazali się uczciwością, a przyczyn upadłości ich przedsiębiorstwa upatruje się w okolicznościach wyjątkowych i niezawinionych.