Zachowek w prawie spadkowym

Przeczytaj także: Zachowek: jak zdobyć należny spadek?

Zgodnie z obowiązującą w prawie spadkowym zasadą swobodnego testowania, spadkodawca może na podstawie testamentu uczynić spadkobiercą całego swojego majątku jedną lub kilka osób, nawet z poza kręgu najbliższych krewnych. Dopuszczając taką możliwość konieczne było ustanowienie instytucji prawnej, która zabezpieczałaby interes prawny osób najbliższych spadkodawcy, którzy nie zostali powołani do spadku w testamencie. Instytucją stanowiącą zabezpieczenie interesów najbliższych krewnych spadkodawcy, jest właśnie instytucja zachowku.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że zachowek jest niczym innym, jak roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej, przysługującym osobom określonym w kodeksie cywilnym względem spadkobiercy lub spadkobierców. Ustawa dość wąsko określa krąg osób uprawnionych do zachowku. Są nimi bowiem jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy zostaliby powołani do spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego. Należy zwrócić uwagę, że krąg osób uprawnionych do zachowku jest węższy od kręgu osób powoływanych do spadku w przypadku dziedziczenia ustawowego. Wynika to z faktu, że instytucja zachowku ma na celu zabezpieczenie interesów jedynie osób najbliżej związanych ze spadkodawca.

Wysokość zachowku co do zasady odpowiada połowie udziału w spadku, który dana osoba otrzymałaby na podstawie dziedziczenia ustawowego (czyli gdyby nie było testamentu). Jednakże, przepisy przewidują, że osobom uprawnionym, trwale niezdolnym do pracy oraz małoletnim zstępnym, przysługuje zachowek w wysokości dwóch trzecich udziału spadkowego, przypadającego uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Należy przy tym wskazać, że uprawnione do zachowku są także te osoby, które choć są spadkobiercami zgodnie z testamentem, nie uzyskały w wyniku powołania do spadku należnego im zachowku w całości.

Aby móc stwierdzić, jaka suma pieniędzy będzie przysługiwać poszczególnym uprawnionym, konieczne jest ustalenie udziału spadkowego, który stanowi podstawę obliczenia zachowku. W pierwszej kolejności należy wyznaczyć krąg spadkobierców, którzy doszliby do dziedziczenia z ustawy, mając na względzie pewne odstępstwa w tym zakresie. Zgodnie bowiem z obowiązującymi przepisami kodeksu cywilnego, przy ustalaniu udziału spadkowego uprawnionego do zachowku uwzględnia się spadkobierców ustawowych, jak również spadkobierców niegodnych oraz tych, których spadek odrzucili. Następnie należy ustalić udział w spadku (wyrażony w formie ułamka), jaki zgodnie z kodeksem cywilnym przypada uprawnionemu do zachowku.

Kolejnym krokiem jest ustalenie wartości spadku. W tym zakresie istotne jest, że przy obliczaniu zachowku nie bierze się pod uwagę zapisów zwykłych i poleceń ujętych w testamencie spadkodawcy, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Ponadto, nie dolicza się również drobnych darowizn przyjętych zwyczajowo w danych stosunkach oraz darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc od chwili śmierci spadkodawcy. Przy obliczaniu wysokości zachowku, przepisy przewidują także pominięcie darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz zstępnych i małżonka, jednak jedynie w ściśle określonych przypadkach.

Bardzo istotną kwestią jest także sposób określania wartości darowizn wliczanych do spadku. Wartość tych darowizn ustalana jest na podstawie stanu przedmiotu darowizny w chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Sposób ustalenia wartości darowizny doskonale ilustruje następujący przykład: ojciec darował swojemu synowi dom, którego stan w chwili dokonania darowizny był idealny. 5 lat później ojciec zmarł ustanawiając w testamencie jedyną spadkobierczynią swoją żonę. Synowi, który należy do kręgu uprawnionych oczywiście należy się zachowek. Przy obliczaniu wysokości przysługującego mu zachowku konieczne jest wzięcie pod uwagę darowizny w postaci domu, który otrzymał 5 lat wcześniej od ojca. Jednakże, przez ostatnie 5 lat syn zaniedbał otrzymany dom, którego obecny stan grozi zawaleniem. Zgodnie z przepisami, wartość domu będzie w naszym przykładzie określana według cen nieruchomości z chwili ustalania zachowku. Natomiast odnośnie stanu przedmiotu darowizny, tj. domu, będzie nas interesował stan domu w chwili gdy syn otrzymał go od ojca, nie zaś w chwili obecnej. Tak więc wartością przedmiotu darowizny w naszym przykładzie będzie wartość domu w stanie, gdy syn otrzymał go od ojca, oszacowana wedle obowiązujących w chwili ustalania zachowku cen nieruchomości.

Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć, że roszczenie o zachowek powstaje w chwili otwarcia spadku, to znaczy z chwilą śmierci spadkodawcy. Natomiast, zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, znowelizowanymi w 2011 roku, roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu.

Podsumowując, zachowek jest instytucją prawną, która ma na celu zabezpieczenie interesów osób, które choć nie zostały powołane do spadku w testamencie, są osobami uprawnionymi do otrzymania zachowku zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa spadkowego. Instytucja ta jest niezwykle ważna z punktu widzenia osób, które byłyby uprawnione do spadku w przypadku dziedziczenia ustawowego, jednak w wyniku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu nie zostały do niego powołane. Należy mieć przy tym za względzie fakt, że instytucja ta chroni interesy jedynie najbliższych krewnych spadkodawcy.