Formy czynności prawnych i skutki ich niezachowania

Przeczytaj także: Czy e-mail stanowi skuteczne powiadomienie pisemne?

Konsekwencje niezachowania wymaganej formy czynności prawnej, mogą być rozmaite. Ze względu na skutki niedochowania formy szczególnej, na podstawie Kodeksu cywilnego, możemy wyróżnić trzy typy form czynności prawnej: forma pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), forma dla celów dowodowych (ad probationem) oraz forma dla wywołania oznaczonych skutków prawnych (ad eventum).

W przypadku, gdy formę zastrzeżono pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), jej niezachowanie będzie skutkowało tym, że dana czynność będzie bezwzględnie nieważna, a zatem nie wywoła żadnych skutków prawnych. Obowiązek zachowania tej formy może wynikać z przepisu ustawy albo z woli stron. Należy przy tym wskazać, że jeżeli przepisy prawne zastrzegają dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa wyraźnie przewiduje rygor nieważności. Odmiennie kształtują się skutki niezachowania innej formy szczególnej. Jeżeli przepisy prawne przewidują dla danej czynności prawnej inną od pisemnej formę szczególną, brak takiej formy skutkuje nieważnością takiej czynności prawnej, chyba że ustawa przewiduje powstanie innych skutków prawnych. Przykładem może być umowa sprzedaży nieruchomości, która powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego, a niezachowanie takiej formy skutkuje nieważnością umowy.

Obowiązek zachowania określonej formy czynności pod rygorem nieważności może wynikać także z woli stron. Należy przy tym wskazać, że jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w szczególnej formie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się w razie wątpliwości, że forma pisemna była zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych.

Przez formę dla celów dowodowych (ad probationem) rozumie się formę pisemną, jeżeli jej niezachowanie nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz ogranicza się do celów dowodowych. Zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności powoduje, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy w sporze nie są dopuszczalne dowody ze świadków, czy przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Zasady tej nie stosuje się jednak: 1) gdy zachowanie formy pisemnej jest wyraźnie zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej, 2) gdy strony zgodzą się na przeprowadzenie tych dowodów, 3) gdy chodzi o spór konsumenta z przedsiębiorcą, 4) w obrocie między przedsiębiorcami, 5) oraz gdy fakt dokonania czynności uprawdopodobniono na piśmie.

Zachowanie zaś szczególnej formy (ad eventum) może być zastrzeżone, aby czynność wywołała określone skutki prawne. Przykładowo, umowa najmu nieruchomości na czas dłuższy niż rok powinna zostać zawarta na piśmie. Niezachowanie tej formy nie powoduje jednak, że umowa najmu nie została ważnie zawarta. Umowa będzie ważna i wywoła skutki prawne, ale inne niż te, które strony zamierzały osiągnąć, ponieważ w razie niezachowania formy pisemnej, umowę najmu nieruchomości poczytuje się za zawartą na czas nieoznaczony.

Podsumowując, oświadczenie woli może być złożone w dowolnej formie. Należy jednak pamiętać, że Kodeks cywilny przewiduje liczne wyjątki, które wskazują, że do ważności czynności prawnej lub wywołania określonych skutków prawnych niezbędne jest zachowanie formy szczególnej. Niedochowanie konkretnie zastrzeżonej formy może rodzić różnego rodzaju konsekwencje, dlatego przed dokonaniem danej czynności prawnej warto sprawdzić, czy nie wymaga ona szczególnej formy.