Umowa zlecenia i o dzieło a stosunek pracy

Przeczytaj także: Inspektor pracy zastąpi pracownika

Ustawodawca zauważając ten problem stara się zapobiegać praktyce zawierania umów cywilnoprawnych, których jedyną motywacją są korzyści finansowe stron umowy (zwłaszcza strony zatrudniającej), a nie realna potrzeba wynikająca ze specyfiki wiążącego stosunku prawnego. Przede wszystkim wprowadził wymóg odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne od umów zlecenia (pominąwszy studentów do 26. roku życia oraz osoby, które odprowadzają już składki na podstawie innej umowy, pod warunkiem, że na jej podstawie otrzymują wynagrodzenie nie mniejsze niż minimalne wynagrodzenie za pracę – powyższe wyłączenia nie dotyczą sytuacji, w której osoby te zawarły wcześniej umowę o pracę z tym samym podmiotem), ponadto starając się zminimalizować to zjawisko ustawodawca wprowadził konieczność odprowadzania wszystkich składek od umowy o dzieło zawieranej pomiędzy pracownikiem i pracodawcą. Tym samym ustawodawca chciał uniknąć sytuacji, w której strony umowy umawiają się na zawarcie umowy o pracę za minimalnym wynagrodzeniem o pracę, a co do reszty wynagrodzenia obejmują je umową o dzieło. Taki przypadek nie generuje już żadnych korzyści finansowych dla żadnej ze stron.

Powyższe zasady, co do istoty skonstruowane właściwie, nasuwają jednak pewne wątpliwości w zakresie zawierania umów cywilnoprawnych z dotychczasowym pracodawcą, gdy swoim zakresem obejmują odmienne obowiązki niż te, które pracownik wykonuje na podstawie umowy o pracę. Dla przykładu, gdyby zatrudniony w sklepie ekspedient umówił się ze swoim pracodawcą, że po godzinach pracy za dodatkowym wynagrodzeniem odmaluje ściany sklepu (w warunkach umowy o dzieło), to jego sytuacja, w zakresie odprowadzanych składek, nie powinna różnić się od sytuacji podmiotu, który byłby zatrudniony w innym miejscu, a dokonałby powyższych prac renowacyjnych. Tymczasem ustawodawca nie rozróżnia sytuacji, w której umowa cywilnoprawna zawarta z pracownikiem różni się zakresowo od umowy o pracę i wymaga oskładkowania także takiej umowy.

Co w takim razie oznacza dla stron np. umowy zlecenia fakt, że wykonywana jest ona w realiach stosunku pracy? Przede wszystkim należy wskazać, że w takiej sytuacji pracownikowi przysługuje prawo domagania się od pracodawcy przestrzeganie wszystkich uprawnień nadanych mu przez Kodeks pracy, w szczególności związanych z urlopem wypoczynkowym, zasadami rozwiązywania umowy oraz wynagrodzeniem za nadgodziny. Z drugiej jednak strony można by stwierdzić, że okoliczność istnienia stosunku pracy mimo zawarcia umowy cywilnoprawnej w relacjach między stronami nie zmienia nic. Wynika to z tego, że tak długo jak wiedzę o takim stanie rzeczy ma wyłącznie pracodawca oraz pracownik jest ona wykonywana w takim zakresie, w jakim zgodziły się na to strony. W praktyce taki stan rzeczy utrzymuje się do czasu powstania sporu między stronami, czy wygaśnięcia obowiązującej umowy. Wtedy najczęściej pracownik przestaje obawiać się o utratę pracy w związku z egzekwowaniem swoich praw (niekorzystnych dla zatrudniającego).

Przede wszystkim pracownikowi przysługuje uprawnienie do sądowego domagania się ustalenia, że wiążąca go umowa była w rzeczywistości umową o pracę mimo nazwania jej np. umową zlecenia. Następuje to najczęściej, jako przesłanka rozstrzygnięcia, w drodze powództwa mającego za przedmiot dochodzenie roszczeń wynikających z Kodeksu pracy, jak choćby żądania przywrócenia do pracy albo odszkodowania z tytułu bezpodstawnego rozwiązania umowy, czy też żądania zapłaty zaległych pensji, wynagrodzenia za nadgodziny oraz ekwiwalentu za urlop, jeśli nie został on przez pracownika wykorzystany przed rozwiązaniem umowy. W konsekwencji stwierdzenia istnienia stosunku pracy pracodawca będzie również zobligowany do uiszczenia zaległych składek na ubezpieczenie społecznego za okres obowiązywania umowy.

Działania, które może podjąć pracownik wielokrotnie okazują się skuteczne, choć ich dochodzenie częstokroć jest długotrwałe i stresujące. Stąd najlepszym rozwiązaniem jest zawsze właściwe ukształtowanie umowy mającej wiązać strony tak, aby po ustaniu stosunku umownego żadna ze stron nie była pokrzywdzona, ani niezadowolona. Angażowanie wymiaru sprawiedliwości winno być zawsze ostatecznością, dopiero gdy wszelkie metody ugodowego załatwienia sporu zawiodą, w każdym bowiem przypadku postępowanie sądowe jest czasochłonne i generuje dodatkowe koszty.