Potrącenie wierzytelności

Przeczytaj także: Potrącenie wierzytelności wobec upadłego a umorzenie wierzytelności

Zgodnie z art. 498 Kodeksu cywilnego, potrącenie ustawowe jest możliwe, jeżeli dwie osoby są wobec siebie zarazem wierzycielami i dłużnikami (przykładowo jedna osoba ma roszczenie do drugiej o zapłatę ceny za sprzedaną rzecz, zaś ta druga ma roszczenie do pierwszej o zwrot pożyczki). Potrącenie ustawowe następuje przez złożenie drugiej stronie oświadczenia o potrąceniu. Przy czym, dla ważności takiego oświadczenia Kodeks cywilny nie zastrzega żadnej formy, także może ono zostać dokonane nawet ustnie. Dobrze jest jednak zadbać, aby oświadczenie to zostało złożone w formie pisemnej. Może być to bardzo istotne dla późniejszych celów dowodowych i ewentualnego postępowania sądowego.

W zakresie wierzytelności, które mogą być przedmiotem potrącenia ustawowego, Kodeks cywilny nie wymaga, aby obie wierzytelności były ze sobą w jakikolwiek sposób powiązane. Jednakże przedmiotem świadczenia z obu wierzytelności muszą być pieniądze albo rzeczy oznaczone co do gatunku (co do zasady tej samej jakości). Dodatkowo, wierzytelności obu podmiotów muszą być wymagalne, co oznacza, że upłynął już termin ich spełnienia, zatem jeden i drugi wierzyciel mogą nawzajem żądać od siebie spełnienia należnych im świadczeń. Wierzytelności te muszą być także zaskarżalne. Oznacza to, że można skutecznie dochodzić ich spełnienia przed sądem lub innym organem państwowym. Wyjątkowo, przedmiotem potrącenia ustawowego może być wierzytelność przedawniona, jeżeli potrącenie jej było możliwe, zanim minął termin przedawnienia. Jeżeli zaś potrącenie stało się możliwe dopiero wówczas, gdy wierzytelność była już przedawniona, to potrącenie ustawowe takiej wierzytelności jest wyłączone. Wynika to z tego, że zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.

Do potrącenia ustawowego nadają się jedynie wierzytelności cywilnoprawne. Chociaż należy przy tym wskazać, że istnieją również grupy wierzytelności, które z mocy prawa nie mogą być umorzone przez potrącenie ustawowe. Są to m.in. wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych (np. odszkodowanie, zadośćuczynienie), wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. alimenty) czy wierzytelności niepodlegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym.

Skutkiem dokonania potrącenia ustawowego jest całkowite umorzenie wierzytelności opiewającej na niższą kwotę oraz obniżenie drugiej, wyższej wierzytelności o wartość wierzytelności umorzonej (niższej). W przypadku, kiedy wierzytelności są równej wysokości, dochodzi do całkowitego umorzenia obu wierzytelności. Jak zostało już wskazane, potrącenie ustawowe ma moc wsteczną, tzn. przyjmuje się, że jego skutek wystąpił w momencie, kiedy potrącenie stało się możliwe (jest to moment, w którym istniały już obie wierzytelności spełniające warunki, od których zależy możliwość potrącenia).

Oprócz potrącenia ustawowego, dopuszczalne jest także dokonanie potrącenia umownego. Nie jest ono uregulowane w Kodeksie cywilnym, a wynika z zasady swobody umów. Strony umowy mają dużą dowolność w ustalaniu warunków potrącenia. Mogą potrącić świadczenia niejednorodne, niewymagalne, czy niezaskarżalne. Strony umowy nie muszą również kierować się wymienionymi wyżej, przewidzianymi w Kodeksie cywilnym wyłączeniami niektórych wierzytelności spod potrącenia ustawowego. Nic nie stoi także na przeszkodzie ustaleniu w takiej umowie, że skutki potrącenia nie działają wstecz. Zasadą jest jednak, że wzajemne ustalenia (w tym np. co do wstecznej mocy potrącenia) nie mogą naruszać praw osób trzecich.

Podsumowując, potrącenie wierzytelności (zarówno ustawowe, jak i umowne) jest instytucją często wykorzystywaną przez osoby, które są względem siebie zarówno wierzycielami, jaki i dłużnikami. Pozwala to na łatwe, szybkie i w zasadzie niewiążące się z dodatkowymi kosztami umorzenie wierzytelności wyższej, a niekiedy obu wierzytelności (gdy mają one równą wysokość). Potrącenie umowne może być swobodnie kształtowane przez strony, natomiast potrącenie ustawowe, po spełnieniu przesłanek określonych w Kodeksie cywilnym może zostać dokonane jednostronnie, zatem nie wymaga zgody drugiej strony. Oba rodzaje potrąceń stanowią ważny instrument w ręku osób będących wobec siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami, pozwalający na uregulowanie zobowiązań nie tylko poprzez ich realne spełnienie, ale przez ich wzajemne umorzenie całkowite lub częściowe.