Polskie prawo zobowiązań: wierzyciel kontra dłużnik

Przeczytaj także: Przepisanie majątku a skarga pauliańska

Umowy kreujące stosunki zobowiązaniowe są bardzo różne, wyróżnia się między innymi umowy przenoszące prawa (np. sprzedaż, darowizna, zamiana), umowy regulujące używanie rzeczy i praw (np. najem, dzierżawa, użyczenie), umowy odnoszące się do świadczenia usług (np. umowa zlecenia, umowa o dzieło, umowa agencyjna, umowa przewozu), umowy powołujące do życia stosunki kredytowe (np. umowa pożyczki, umowa kredytu bankowego), umowy spełniające funkcje ubezpieczeniowe (np. umowa ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków), umowy powodujące powstanie zobowiązań o funkcji alimentacyjnej (np. umowa renty, umowa o dożywocie).

Stosunkiem zobowiązaniowym (w skrócie: zobowiązaniem) nazywamy stosunek prawny, którego treścią jest upoważnienie jednej osoby (wierzyciela) do żądania od innej osoby (dłużnika) określonego świadczenia oraz obowiązek dłużnika spełnienia tego świadczenia. Prawo przysługujące wierzycielowi nazywa się wierzytelnością, odpowiadający mu obowiązek dłużnika – długiem.

Świadczenie może mieć różną formę, także niematerialną. Może polegać na działaniu (daniu określonej kwoty pieniężnej, przeniesieniu posiadania rzeczy, załatwieniu określonych spraw) albo na zaniechaniu (w przypadku umowy najmu na powstrzymaniu się dającego rzecz w najem od korzystania z niej). Przy umowie o dzieło świadczeniem jest osiągnięcie umówionego rezultatu (np. uszycie garnituru na miarę), przy umowie zlecenia – dołożenie należytych starań (np. świadczenie adwokata podejmującego się prowadzenia sprawy klienta polega na starannym prowadzeniu sprawy, a nie doprowadzeniu do uniewinnienia przestępcy).

Świadczenia mogą być jednorazowe (wykonanie usługi naprawy obuwia), okresowe (płacenie co miesiąc alimentów), ciągłe (świadczenie pracy), mogą być też oznaczone indywidualnie (określony mebel), rodzajowo (1 tona cukru). Zwykle świadczenie w danym stosunku zobowiązaniowym jest określone konkretnie, jednak czasem zdarza się, iż dłużnik ma spełnić jedno z alternatywnie wymienionych świadczeń (dać konia albo 3000 zł). W takim przypadku mamy do czynienia ze zobowiązaniem przemiennym. Uprawnionym do dokonania wyboru świadczenia w przypadku zobowiązania przemiennego może być dłużnik, wierzyciel albo osoba trzecia. Wyboru dokonuje się przez złożenie oświadczenia drugiej stronie, dłużnik może jednak dokonać wyboru także przez spełnienie świadczenia.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią, w miejscu i czasie określonym w umowie lub ustawie, w sposób odpowiadający społeczno-gospodarczemu przeznaczeniu zobowiązania oraz zasadom współżycia społecznego, a jeśli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – to także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Wierzyciel z kolei powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania (np. jeżeli świadczenie dłużnika polega na uszyciu garnituru na miarę, wierzyciel powinien stawić się do przymiarek).

Zobowiązanie powinno być wykonane w miejscu: 1) oznaczonym umową, 2) wynikającym z właściwości zobowiązania (np. gdyby jego przedmiotem było wydanie nieruchomości), 3) w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania znajdowało się miejsce zamieszkania lub siedziba dłużnika. Świadczenia pieniężne powinny być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela, a jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, wówczas o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa.

Termin spełnienia świadczenia nie jest dowolny. Może on być: 1) oznaczony wolą stron (np. przez wskazanie określonej daty kalendarzowej czy czasu), 2) wynikać z właściwości zobowiązania (np. leczenie chorego), 3) albo jest zależny od inicjatywy wierzyciela. Jeżeli bowiem nie zachodzą dwie pierwsze okoliczności, dłużnik obowiązany jest do niezwłocznego spełnienia świadczenia po wezwaniu go do tego przez wierzyciela.