Praca w godzinach nadliczbowych: odmowa jej wykonania

Przeczytaj także: Praca w godzinach nadliczbowych: czy można odmówić?

Pracodawca może nakazać pracownikowi, z powodu szczególnych potrzeb, wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych, a pracownik ma obowiązek zastosowania się do tego polecenia, chyba że polecenie to jest niezgodne z przepisami prawa, postanowieniami zawartej umowy o pracę bądź zasadami współżycia społecznego. Jeśli odmowa wykonania polecenia okaże się nieuzasadniona, wówczas pracownik naraża się na odpowiedzialność porządkową, a nawet na możliwość rozwiązania umowy o pracę.

1. Praca nadliczbowa dozwolona tylko w określonych sytuacjach

Praca w godzinach nadliczbowych to praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także ponad dobowy wymiar czasu pracy wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy. Kodeks pracy dopuszcza jej wykonywanie jednie w szczególnych i ściśle określonych przypadkach. Mianowicie w sytuacji, gdy:

• zaistnieje koniczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony zdrowia i życia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii lub
• jest to spowodowane szczególnymi potrzebami pracodawcy.

Potrzeby te powinny być obiektywnie uzasadnione, nieoczekiwane i trudne do przewidzenia.

Zdaniem SN: Szczególne potrzeby wykraczają poza zwykłą działalność „szczególne potrzeby” pracodawcy to potrzeby specjalne, niecodzienne, odróżniające się od zwykłych potrzeb związanych z prowadzoną działalnością.
(Fragment uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 26 maja 2000 r. I PKN 667/99, OSNP 2001/22/662)

2. Nie wszyscy pracownicy muszą wykonywać polecenie prac w nadgodzinach

Zasadniczo, jeśli pracodawca wyda polecenie nakazujące wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych, pracownik jest zobowiązany do jego wykonania. Wynika to z obowiązku pracownika, jakim jest obowiązek wykonywania poleceń przełożonego, o ile nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.

Zdaniem SN: Zmęczenie nie uzasadnia odmowy wykonywania pracy w nadgodzinach Praca w godzinach nadliczbowych jest wykonywana w warunkach określonego już zmęczenia pracownika. Nie uzasadnia to jednak odmowy pracownika wykonania polecenia pozostania poza godzinami pracy w celu zakończenia usuwania awarii.
(Wyrok Sądu Najwyższego z 16 grudnia 1987 r., I PRN 68/87, OSNC 1989/10/164)

Do sytuacji, w których polecenie przełożonego jest sprzeczne z przepisami prawa, należą np. wydanie polecenia pracy w godzinach nadliczbowych pracownikowi, który z racji wykonywanej pracy bądź stanu zdrowia nie może wykonywać takiej pracy. Taki zakaz bez względu na przyczynę nadgodzin dotyczy:

• pracownic w ciąży,
• pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4 w sytuacji, gdy złożył oświadczenie, że nie będzie wykonywał pracy w godzinach nadliczbowych (tj. nie wyraził zgody na ich wypracowywanie),
• pracowników niepełnosprawny, którzy nie są zatrudnieni przy pilnowaniu mienia lub którzy nie posiadają zgody lekarza profilaktyka na pracę w godzinach nadliczbowych.

Natomiast zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych, ale wynikający tylko ze szczególnych potrzeb pracodawcy, dotyczy:

• pracowników, którzy przekroczyli dopuszczalne limity godzin pracy nadliczbowej (np. w danej dobie przepracował 13 godzin, a nie jest zatrudniony w równoważnym systemie czasu pracy, w którym dopuszczalne jest wykonywanie pracy do 16 lub 24 godzin na dobę lub wypracował roczny limit nadgodzin), lub minimalne limity odpoczynku (np. praca w godzinach nadliczbowych spowodowałaby niezachowanie 35-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego),
• pracowników, którzy wykonują pracę w warunkach przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.