Odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie

Przeczytaj także: Nagrywanie widzeń adwokatów z klientami godzi w podstawowe gwarancje procesowe

Regulacje w tym zakresie pochodzą również z przepisów prawa międzynarodowego. Zgodnie z art. 9 ust. 5 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych „kto został bezprawnie aresztowany lub zatrzymany, ma prawo do odszkodowania, którego może dochodzić na drodze sądowej”. Natomiast, art. 5 ust. 5 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności określa, że każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania. Przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej również zawierają normy w tym przedmiocie. Zgodnie z art. 77 ust. 1 „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.

Poszkodowany ma prawo do dochodzenia swoich praw w przedmiocie naprawienia szkody wyrządzonej w procesie karnym w postępowaniu:

• przed sądem cywilnym zgodnie z art. 417 § 1 k.c.,
• przed sądem karnym zgodnie z art. 58 k.p.k.

Podstawą dochodzenia odszkodowania jest wykazanie, że zastosowanie tymczasowego aresztowania było niesłuszne, oraz spowodowane było następstwem uchybień w postępowaniu przygotowawczym. W takim stanie należy również badać, czy uprawniony organ nie uchylił decyzji o zastosowaniu środka zapobiegawczego w sytuacji, w której ustały przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstały przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę na inny łagodniejszy środek zapobiegawczy.

Należy pamiętać, że ocena słuszności zastosowanego tymczasowego aresztowania wymaga nie tylko rozważenia przesłanek faktycznych, ale także podstawy prawnej zastosowanego środka. W tej sytuacji obowiązkiem sądu jest rozważenie, czy wskazane w postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu podstawy stosowania tego środka (uzasadniona obawa, że podejrzany będzie się ukrywał, gdyż nie ma stałego miejsca zamieszkania, znaczny stopień społecznego niebezpieczeństwa zarzucanego czynu) rzeczywiście istniały. Niesłuszne tymczasowe aresztowanie zachodzi w szczególności wówczas, gdy się je stosuje, mimo że nie ustalono faktu popełnienia przestępstwa albo nawet fakt ten ustalono, lecz tymczasowe aresztowanie zastosowano wbrew przepisom art. 258 k.p.k.

Warto wspomnieć, że w orzecznictwie stosunkowo często formułowana jest teza, że gdy oskarżony utrudnia postępowanie poprzez uchylanie się od powinności procesowych, zwłaszcza stawiennictwa na wezwanie, to wówczas tymczasowe aresztowanie go staje się koniecznością po to, by możliwe było wydanie wyroku, także uniewinniającego. W takiej sytuacji aresztowanie nie byłoby niewątpliwie niesłuszne, choć oskarżony nie zostałby skazany.

Niesłuszne zatrzymanie uzasadnia odszkodowanie na podstawie art. 552 § 4 k.p.k., gdy jest „nie-wątpliwie niesłuszne”. Odszkodowanie to przysługuje za szkody wynikłe z pozbawienia wolności w postępowaniu karnym, a zatem może być następstwem wyłącznie zatrzymania procesowego, gdy stanowiło ono środek przymusu procesowego przewidziany w art. 244 lub 247 k.p.k. Zatrzymanie, o którym mowa w art. 75 § 2 k.p.k., jako służące zapewnieniu prawidłowego toku postępowania karnego, jest także zatrzymaniem procesowym i w wypadku, gdy było niewątpliwie niesłuszne, przysługuje za nie odszkodowanie i zadośćuczynienie, zgodnie z art. 552 § 4 k.p.k. Nie ma natomiast możliwości dochodzenia odszkodowania na podstawie art. 552 k.p.k. za oczywiście niesłuszne ujęcie, gdyż Państwo nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez osobę dokonującą ujęcia z naruszeniem przepisu art. 243 § 1 k.p.k. W doktrynie przyjmuje się, że niewątpliwie niesłuszne jest takie zatrzymanie, które nastąpiło przy braku dopuszczających je przesłanek albo trwało po ich ustaniu lub z naruszeniem czasu zatrzymania bądź gdy nastąpiło ponownie na podstawie tych samych faktów lub dowodów. Przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 Kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło, ale roczny termin przedawnienia roszczeń z tytułu nie-wątpliwie niesłusznego zatrzymania biegnie zawsze od daty zwolnienia zatrzymanego.