Upadłość konsumencka - co się zmieniło?

Przeczytaj także: Nowa upadłość konsumencka w kontekście pandemii koronawirusa

Upadłość – definicja postępowania

W Prawie upadłościowym znajdziemy definicję postępowania upadłościowego, która określa je jako postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego. Mimo dość niepokojącego wydźwięku, z reguły jest to instytucja, która może przynieść wiele korzyści dłużnikowi (zwanemu potocznie bankrutem). W jaki sposób?

Otóż postępowanie upadłościowe wszczyna się wtedy, gdy dłużnik staje się niewypłacalny – czyli traci zdolność do regulacji swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Z zasady celem takiego postępowania jest spłata jak największej części zadłużenia. Gdy prowadzi się je wobec przedsiębiorcy, celem pobocznym jest również zachowanie firmy upadłego. Za to jeśli prowadzi się je wobec osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami, trzeba prowadzić je też tak, aby możliwe było umorzenie zobowiązań upadłego niezrealizowanych w postępowaniu upadłościowym.

Mimo że zagadnienie upadłości przywodzi na myśl przedsiębiorców, to od jakiegoś czasu jest dostępne również dla konsumentów. Mowa o tzw. upadłości konsumenta, czyli osoby fizycznej, która nie prowadzi działalności gospodarczej.

W odróżnieniu od postępowania egzekucyjnego, postępowanie upadłościowe prowadzi się równocześnie wobec wszystkich wierzycieli (nie tylko jednego). Nie bierze w nim udziału komornik i nie zachodzi proces egzekucji. Efektem upadłości jest oddłużenie dłużnika – częściowe lub całościowe (co zdarza się rzadziej). Co więcej, w niektórych sytuacjach może dojść nawet do umorzenia jego zobowiązań.

Co się zmieniło w kwestii upadłości konsumenckiej?

Dnia 24 marca 2020 roku weszła w życie nowelizacja ustawy Prawo upadłościowe. W wyniku tego doszło do zrównania sytuacji osób fizycznych, które prowadzą działalność gospodarczą, z tą dotyczącą osób fizycznych nieprowadzących takiej działalności. Zgodnie z uzasadnieniem ustawodawcy, traktowanie przedsiębiorców wpisanych do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej w sposób bardziej restrykcyjny niż konsumentów jest bezcelowe. Uznano, że nie ma sensu blokowania przedsiębiorcom możliwości ogłaszania upadłości na tych samych zasadach, co w przypadku konsumentów.

W efekcie przedsiębiorca może ogłosić upadłość konsumencką. Dotyczy to jednak wyłącznie tych osób, które prowadzą działalność w formie jednoosobowej lub wspólnika spółki cywilnego. Same spółki wciąż są objęte zasięgiem upadłości przedsiębiorców – co jest znacznie bardziej sformalizowaną procedurą. Oprócz tego trzeba pamiętać, że aby móc ogłosić upadłość, przedsiębiorca musi uprzednio utracić status przedsiębiorcy, a więc wykreślić się z CEIDG.

Jak ogłosić upadłość będąc przedsiębiorcą?

W Prawie upadłościowym znajdziemy osobne regulacje dla postępowania upadłościowego dotyczącego konsumentów. W pewnym stopniu różni się ono od postępowania dotyczącego przedsiębiorców. Dlatego prowadząc działalność gospodarczą, możliwe, że najpierw będziemy składać wniosek o upadłość jako przedsiębiorca.

Aby ogłosić upadłość jako przedsiębiorca, trzeba spełnić kilka warunków:

• Przedsiębiorca ma prawny obowiązek ogłoszenia upadłości w terminie 30 dni od dnia stwierdzenia swojej niewypłacalności;
• Musi posiadać majątek wystarczający do pokrycia kosztów postępowania upadłościowego;
• Powinien posiadać również więcej niż jednego wierzyciela.

Gdy warunki nie zostaną spełnione, dojdzie do oddalenia wniosku przez sąd. Co wtedy? Czy w takim przypadku przedsiębiorca może podjąć próbę ogłoszenia upadłości konsumenckiej?

Do 2020 roku Prawo upadłościowego uwzględniało bardzo surowe warunki związane z ogłaszaniem upadłości przez byłych przedsiębiorców. Zgodnie w wcześniejszymi przepisami, musiał minąć okres 10 lat od dnia ustania prowadzenia działalności gospodarczej. Poza tym sąd sprawdzał, czy niewypłacalność przedsiębiorcy nie była wynikiem umyślnego działania bądź rażącego niedbalstwa, a także czy nie był on zobowiązany do ogłoszenia upadłości przez zaistnienie nieodpowiednich przesłanek. Gdy przedsiębiorca nie spełnił takiego obowiązku, na 10 lat tracił prawo do złożenia wniosku o upadłość.

Jeszcze gorsze konsekwencje niosło stwierdzenie przez sąd umyślności czy rażącego niedbalstwa. Wówczas nawet pomimo upływu czasu były przedsiębiorca nie miał możliwości ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Aktualnie taka przesłanka nie funkcjonuje. Jednak jeśli sąd uzna, że upadłość była skutkiem rażącego niedbalstwa lub umyślnego działania, może orzec zakaz prowadzenia działalności gospodarczej przez dłużnika. Poza tym sąd odmówi w takim przypadku umorzenia zobowiązań upadłego konsumenta.

Jak jest teraz?

Obecnie sytuacja została uproszona. Osoba fizyczna będąca wcześniej przedsiębiorcą ma prawo ogłoszenia upadłości na tych samych zasadach, co zwyczajny konsument. Ponownie jednak trzeba zaznaczyć, że dotyczy to tylko tych przedsiębiorców, którzy prowadzili działalność w jednej z form podlegających wpisowi do CEIDG. Będą to więc firmy jednoosobowe lub spółki cywilne. Drugim warunkiem jest konieczność wykreślenia takiej działalności z CEIDG. Bez znaczenia jest to, kiedy nastąpi wykreślenie (zlikwidowano wspomniany wcześniej termin). Dlatego wniosek o upadłość konsumencką można złożyć nawet dzień po wykreśleniu firmy z CEIDG.

Podsumowując, czynny przedsiębiorca nie ma prawa do ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Takie prawo ma jedynie były przedsiębiorca. Sąd bada wówczas tylko to, czy dana osoba fizyczna nie prowadzi już działalności oraz sprawdza jej niewypłacalność. Poza tym ogłaszając upadłość konsumencką, były przedsiębiorca nie jest zobowiązany do posiadania majątku, który pozwoli na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego i może mieć tylko jednego wierzyciela.

Główne zmiany, które wprowadzono w marcu 2020 roku:

• Wcześniej podstawowym celem postępowania upadłościowego względem osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą było możliwie maksymalne zaspokojenie jej wierzycieli. Zazwyczaj przynosiło to taki efekt, że upadli przedsiębiorcy finalizowali postępowanie upadłościowe właściwe dla przedsiębiorców, pomimo likwidacji ich majątku, z długami. Koniecznością było więc przeprowadzenie dodatkowej upadłości, tym razem konsumenckiej, gdyż niezaspokojeni wierzyciele wciąż domagali się spłaty zadłużenia. Aktualnie przedsiębiorca sam wybiera, czy złoży wniosek o upadłość jako przedsiębiorca, czy od razu jako konsument. W pierwszym przypadku jest zobowiązany do dysponowania środkami na koszty postępowania i przynajmniej częściowe zaspokojenie wierzycieli.
• Wprowadzono możliwość ogłoszenia upadłości przez dłużnika również w sytuacji jego zawinienia w doprowadzeniu do niewypłacalności lub winy w pogłębieniu stanu takiej niewypłacalności. W rezultacie uzyskiwanie statusu upadłego zostało uproszczone. Za to gdy okaże się, że dłużnik celowo i samodzielnie doprowadził do stanu niewypłacalność, albo zamierzenie zwiększył stopień swojej niewypłacalności, sąd ma prawo do odmowy oddłużenia w postanowieniu kończącym postępowanie, a więc umorzenia pozostałych po planie spłaty zobowiązań.
• Kolejna zmiana polega na umożliwieniu osobom prowadzącym jednoosobową działalność gospodarczą zachowania części środków z tych uzyskanych ze sprzedaży w postępowaniu upadłościowym mieszkania lub domu jednorodzinnego, celem umożliwienia im znalezienia innego lokalu.
• Zmodyfikowano też formy oddłużania. Aktualnie są takie same, jak te przysługujące konsumentom. Chociaż wciąż istnieje możliwość klasycznego sporządzenia planu spłaty wierzycieli na wniosek dłużnika, to teraz dodatkowo: istnieje możliwość całkowitego umorzenia zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli wtedy, gdy sytuacja osobista dłużnika będzie wskazywała, że jest on permanentnie niezdolny do dokonywania spłat w ramach planu spłaty wierzycieli; wprowadzono możliwość warunkowego umorzenia zobowiązań bez planu spłaty wierzycieli na okres 5 lat wtedy gdy niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach spłaty wierzycieli wyniknie z osobistej sytuacji dłużnika, która jednak nie będzie miała charakteru trwałego.
• Plan spłaty obejmuje teraz maksymalnie okres 3 lat, za to w przypadku umyślnych działań dłużnika prowadzących do jego niewypłacalności od min. 3 do 7 lat.
• Istnieje możliwość ochrony części dochodów z masy upadłości na poziomie pozwalającym na pokrycie kosztów niezbędnego utrzymania – zwykle jest to kwota minimalnego wynagrodzenia.

Procedura upadłościowa krok po kroku

Najpierw były przedsiębiorca, a obecnie konsument, musi złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości. We wniosku należy zawrzeć między innymi imię i nazwisko dłużnika, jego numer PESEL, za to posługiwał się numerem NIP przez okres 10 lat od dnia złożenia wniosku (zazwyczaj jak przedsiębiorca) – także nr NIP. Musi określić również to, gdzie znajduje się jego majątek, opisać okoliczności, które uzasadniają złożenie takiego wniosku, przedstawić aktualny wykaz majątku z szacunkową wartością, spisać wierzycieli i wierzytelności sporne, oraz uwzględnić informację o osiągniętych przychodach i kosztach poniesionych na utrzymanie swoje oraz osób pozostających na utrzymaniu dłużnika.

Opłata za wniosek o stwierdzenie upadłości konsumenckiej wynosi 30 zł. Jeśli sąd nie oddali wniosku, wyda postanowienie, w którym ustanowi syndyka masy upadłościowej. W ramach takiego postanowienia wierzyciele będą wezwani do zgłaszania swoich praw i roszczeń. Upadły zostanie zidentyfikowany, zostanie podany jego NIP, którym posługiwał się jako przedsiębiorca, oraz informacja o tym, że już nie prowadzi działalności gospodarczej.

Kolejne etapy procedury upadłościowej mają związek z działaniami syndyka. Określa on stan zobowiązań, stan masy upadłości i sposób jej likwidacji. Może przyjąć w tym celu formę planu spłaty, warunkowego umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty, albo umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty. Oczywiście najmniej korzyści niesie sytuacja, w której syndyk odmówi umorzenia zobowiązań i ustalenia planu spłaty. Dzieje się tak np. wtedy, gdy niewypłacalność przedsiębiorcy była efektem umyślnego działania lub rażącego niedbalstwa z jego strony. Wtedy nie ma on możliwości uzyskania umorzenia zobowiązań.

Kiedy forma spłaty zostanie ustalona, sąd wyda postanowienie określające sposób podzielenia masy upadłości i ustali plan spłaty wierzycieli. W planie tym wskazane będą kwoty, które dłużnik musi płacić swoim wierzycielom. Wyniknie z tego m.in. to, w jakim stopniu należności wierzycieli będą spłacane. Co istotne, plan spłaty wierzycieli nie może być określony na czas dłuższy niż 3 lata.

Podsumowując, procedura upadłościowa dzieli się kilka następujących etapów:

1. Na początku trzeba podjąć decyzję o złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.
2. W wyniku tego następuje etap przygotowawczy, który trwa około 1 lub 2 miesiące i opiera się na analizie sytuacji, zgromadzeniu wszystkich niezbędnych dokumentów poświadczających zadłużenie oraz kontaktami z wierzycielami.
3. W kolejnym kroku należy przygotować kompletny i spójny wniosek o ogłoszenie upadłości oraz niezbędne załączniki, czyli m.in. listę wierzytelności, spis majątku dłużnika, czy uzasadnienie.
4. Wniosek składa się do sądu, który przeprowadzi kontrolę formalną i rozpocznie trwające około 2 miesiące postępowanie.
5. Sąd na posiedzeniu podejmuje decyzję o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej, a następnie ją uprawomocnia. Wówczas upadły zyskuje zawieszenie postępowań windykacyjnych, egzekucyjnych i sądowych o zapłatę oraz zaprzestanie naliczania odsetek od zobowiązań.
6. Dalej następuje tak zwane właściwe postępowanie upadłościowe.
7. Sąd wyznacza syndyka masy upadłościowej w celu ustalenia składu i wartości masy upadłości, czyli majątku i dochodów upadłego konsumenta oraz listy wierzytelności.
8. Po ustaleniu powyższych kwestii przez syndyka, rozpoczyna on sprzedaż majątku należącego do upadłego i podział uzyskanych środków między wierzycieli.
9. Poza tym Sąd wydaje postanowienie o ustaleniu Planu Spłaty Wierzycieli, co zainicjuje trwający do 36 miesięcy okres ratalnych spłat wierzycieli.
10. Wierzyciel musi dokonywać spłat zgodnie z planem wydanym przez Sąd.
11. Jeżeli pozostaną jeszcze jakieś niewykonane w postępowaniu upadłościowym długi, Sąd postanowieniem zarządza o ich umorzeniu.

Prawa oraz obowiązki syndyka

W ramach postępowania upadłościowego majątek konsumenta staje się masą upadłościową. Zarządzaniem tą masą zajmuje się syndyk. Upadły traci więc prawo do korzystania i rozporządzania swoim własnym majątkiem, gdyż jego majątek niemal w całości zostaje wydany syndykowi.

Syndyk pokrywa koszty działania majątku, zabezpiecza go przez zniszczeniem czy uszkodzeniem, a także ponosi koszty jego utrzymania, dokonuje remontów i napraw. W ramach tych czynności syndyk przygotowuje też majątek do sprzedaży.

Obowiązki syndyka są podobne zarówno w przypadku upadłości przedsiębiorcy, jak i w upadłości konsumenckiej. Zarazem nie oznacza to, że były przedsiębiorca zostaje pozbawiony środków do życia. Pozostawia mu się niektóre przedmioty konieczne do zachowania minimum egzystencji czyli sprzęty domowe, mieszkanie, meble, ubrania, akcesoria osobiste takie jak pościel, bielizna, oraz przedmioty konieczne do pracy zarobkowej – laptop, instrumenty muzyczne (dla muzyka), czy samochód (dla przedstawiciela handlowego bądź taksówkarza).

Syndyk likwiduje majątek również poprzez jego sprzedaż. Sporządza więc inwentarz oraz bilans, ewentualnie składa sprawozdanie. Likwidacja masy upadłościowej zachodzi w wyniku dokonania sprzedaży ruchomości i nieruchomości, ściąganie wierzytelności od dłużników upadłego, a także przez realizację przysługujących mu praw majątkowych.