Testament przedsiębiorcy, czyli jak zadysponować firmą na wypadek śmierci

Przeczytaj także: Prawo spadkowe. Jakie kroki powinien podjąć przedsiębiorca?

Co dzieje się z firmą po śmierci przedsiębiorcy?

Polscy przedsiębiorcy rzadko dbają o losy prowadzonej działalności gospodarczej po swojej śmierci. Najczęściej, mniej lub bardziej świadomi jej skutków swojej, pozostawiają rzeczy samymi sobie, wtedy o tym co stanie się z majątkiem przedsiębiorcy decydować będą reguły dziedziczenia ustawowego.

Może to jednak przysparzać najbliższym wielu trudności oraz zaszkodzić spółce lub przedsiębiorstwu. To na najbliższych spadnie bowiem w konsekwencji ciężar ustalenia składu spadku, utrzymania w ruchu przedsiębiorstwa, ustalenie kręgu spadkobierców, podjęcia decyzji czy, a jeżeli tak to jak spadek przyjąć. Aby móc udowodnić swoje prawa z dziedziczenia spadkobiercy będą musieli uzyskać sądowe stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia u notariusza. Następnie dokonać działu spadku, spłacić długi spadkowe i zgłosić nabycie spadku właściwym instytucjom i urzędom. Powyższe procedury mogą trwać nawet lata, w szczególności jeżeli wśród spadkobierców powstanie konflikt jak podzielić spadek, a przez ten czas przedsiębiorstwo lub spółka by zachować rentowność musiałyby „normalnie” funkcjonować, a to staje się wręcz niemożliwe. Do momentu działu spadku, spadkobiercy pozostają współwłaścicielami spadku, a co za tym idzie w sprawach zarządu składnikami spadku muszą działać wspólnie. Może się okazać, iż pojawią się trudności ze skutecznym podejmowaniem ważnych dla przedsiębiorstwa decyzji wskutek niemożliwości wspólnego działania spadkobierców lub po prostu z powodu braku kompetentnej osoby. Możliwa jest też sytuacja, że składniki przedsiębiorstwa w drodze działu spadku przypadną różnym spadkobiercom w konsekwencji czego przedsiębiorstwo przestanie istnieć.

Dlatego też, warto zawczasu zaplanować, co stanie się z prowadzoną działalnością po śmierci. Stosownych rozrządzeń należy dokonać w testamencie. Jednakże samo jego sporządzenie, nawet prawidłowe nie zawsze uchroni spadkobierców od przedstawianych na wstępie negatywnych skutków. W świetle polskiego prawa bowiem rozrządzenie testamentowe nie powoduje przejścia określonych składników spadku na spadkobiercę z chwilą otwarcia spadku, gdyż masa spadkowa jest do chwili działu spadku niepodzielną całością. Dopiero w wyniku działu spadku, czy to umownego czy sądowego, poszczególnym spadkobiercom mogą przypaść określone przedmioty wchodzące w skład spadku. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują jednak instytucję zapisu oraz zapisu windykacyjnego, które- w szczególności ostatni z wymienionych, istotnie niwelują mankamenty „procedury spadkowej”. W dalszej części Porady postaramy się przedstawić najbardziej optymalne rozwiązania, w najwyższym stopniu zapewniające kontynuowanie działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy.

Testament - zadysponowanie majątkiem na wypadek śmierci

Testament jest czynnością prawną, przez którą osoba fizyczna określa losy swego majątku po śmierci. Według polskiego prawa testament jest jedynym sposobem na to by uregulować sytuację prawną całego swojego majątku. Oznacza to, iż np. nie możemy zawrzeć umowy o dziedziczenie z wybraną przez nas na spadkobiercę osobą. Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej zawiera art. 1047 k.c.

Ponadto, aby sporządzić testament osoba fizyczna musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Testament należy do czynności charakteryzujących się wysokim stopniem sformalizowania, to znaczy musi być sporządzony w określonej formie przy zachowaniu ustawowych wymogów. Sporządzenie testamentu w innej formie niż ta, którą przewidują przepisy powoduje jego nieważność.

Najprostszym sposobem sporządzenia testamentu jest testament własnoręczny. Jak sama nazwa wskazuje musi być on spisany własnoręcznie, opatrzony datą i własnoręcznym podpisem. Co istotne testament może zawierać rozrządzenie tylko jednej osoby, nie można więc sporządzić testamentu z małżonkiem, wspólnikiem itd.

Testament może być również sporządzony w formie aktu notarialnego. Ten sposób daje spadkodawcy wyższy stopień pewności, iż treść testamentu będzie zgodna z jego wolą, pozwoli to również uniknąć dokonania rozrządzeń sprzecznych z prawem, czy też zmniejszy ryzyko jego obalenia.

Spadkodawca może skorzystać także z formy testamentu allograficznego tzw. urzędowego. Sporządzając testament w tej formie spadkodawca musi oświadczyć swoją wolę ustnie wobec odpowiedniej osoby tj.: wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa sekretarza powiatu lub gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności co najmniej dwóch świadków. Oświadczenie spadkodawcy musi zostać spisane w protokole, który podlega odczytaniu, a następnie podpisaniu przez spadkodawcę, osobę wobec której złożono oświadczenie.

Kodeks cywilny przewiduje też tzw. testamenty szczególne tj: testament ustny ( art. 952 k.c.), testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym ( art. 953 k.c.), testament wojskowy ( art. 954 k.c.), które mogą być sporządzone tylko, wtedy gdy zajdą okoliczności wskazane ustawą. I tak np. testament ustny może zostać sporządzony gdy nie jest możliwe bądź jest utrudnione sporządzenie jednego z testamentów zwykłych (własnoręczny, notarialny, allograficzny) lub zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy.

Ponadto przy sporządzaniu testamentu należy pamiętać, iż:

• przedsiębiorca może w każdej chwili zmienić lub odwołać cały testament, jak i poszczególne jego postanowienia. Niemożliwe jest zobowiązanie się do nieodwoływania testamentu jak również zrzeczenie się prawa do odwołania testamentu,
• rozrządzenia testamentowego jak i odwołanie testamentu może dokonać spadkodawca tylko osobiście,
• treść testamentu podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych zasad prawa w tym nie może się sprzeciwiać zasadom współżycia społecznego (art.58 kodeksu cywilnego),
• jeżeli przedsiębiorca sporządza nowy testament nie odwołując poprzedniego to odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu,
• w sytuacji gdy treść testamentu można różnie tłumaczyć to przyjmuje się taka wykładnię która pozwala utrzymać rozporządzenie spadkodawcy jako skuteczne i mające rozsądną ze względu na ich cel treść zgodnie z wola spadkodawcy.

Przedsiębiorca może w swoim testamencie postanowić, rozstrzygnąć lub polecić przy dysponowaniu swoim majątkiem i sposobem jego rozdziału w zakresie:

• zadysponowania na rzecz spadkobierców całym majątkiem spadkowym,
• zadysponowania majątkiem wyodrębnionym, stanowiącym przedmiot odrębnego majątku osobistego niepodlegającego wspólności majątkowej małżeńskiej, w tym lub niezależnie przedsiębiorstwem stanowiącym wyodrębniony majątek lub pakietem akcji, udziałów,
• dokonania innego zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego,
• dokonania polecenia
• powołania wykonawcy testamentu
• wydziedziczenia jednego lub wszystkich spadkobierców po za spadkobiercą testamentowym,
• wyłączenie ustawowego spadkobiercy od dziedziczenia samodzielnie w formie testamentu negatywnego lub łącznie z innymi rozporządzeniami jak wyżej,
• ustanowienie fundacji,
• lokacje, fundowania lub inne darowizny w formule polecenia.

Rozpoznanie majątku, czyli co jest przedmiotem dziedziczenia?

Spadkodawca będący przedsiębiorcą w szerokim słowa tego rozumieniu (jedyny lub dominujący wspólnik lub akcjonariusz) przed dokonaniem rozrządzeń testamentowych powinien rozpoznać całość swojego majątku osobistego, jak i objętego współwłasnościami lub wspólnościami majątkowymi (współwłasność ułamkowa, współwłasność łączna), tak w obszarze mienia stanowiącego aktywa rzeczowe, jak i w obszarze wartości niematerialnych i prawnych czy inwestycji w rozumieniu aktywów finansowych akcje, udziały, obligacje, certyfikaty jednostki uczestnictwa, kwity itp.), papiery wartościowe i instrumenty pochodne takie jak np. opcje. Takie rozpoznanie, sprowadzające się do identyfikacji składników majątku stanowiących mienie, powinno służyć takiemu pogrupowaniu i przypisaniu, które pozwoli wyodrębnić, to co stanowi o, lub jest przedmiotem działalności gospodarczej, służy finansowaniu tej działalności od składników majątkowych stanowiących w istocie np. wyposażenie gospodarstwa domowego, rezerwę środków na cele emerytalne albo dla zabezpieczanie dzieci, rodziny, czy też stanowi odrębne zbiory np. w zakresie sztuki, czy też kolekcjonerskie o wartości historycznych, numizmatycznych, bibliofilskie itp. Spadkodawca może chcieć zachować je na przyszłość w całości i odrębnie nimi rozporządzić.

Takiemu pogrupowaniu aktywów musi niestety towarzyszyć pogrupowanie pasywów, czyli długów i ciężarów. Będą to takie zobowiązanie i obciążenia majątku jak np.: z tytułu spłat kredytów lub pożyczek, należności za towary i usługi, abonamenty, weksle, hipoteki, czy opłaty i raty leasingowe i inne wynikające z działalności czy obciążające bądź to właśnie własne przedsiębiorstwo, spółkę cywilną lub osobowa bądź grupy, zbiory innych aktywów ze względu na cel ich wyodrębnienia.

Z przedmiotem rozrządzenia wiąże się też to, w jakiej formie zmarły przedsiębiorca prowadził swoją działalność. Przedmiotem rozrządzenia może być np. przedsiębiorstwo w przypadku przedsiębiorcy jednoosobowo prowadzącego działalność lub udziały w spółce z o.o. gdy spadkodawca był wspólnikiem takiej spółki. Jeżeli wolą przedsiębiorcy jest by działalność była kontynuowana, przedsiębiorstwo prosperowało, spadkobierca wstąpił do spółki w jego miejsce, należy pamiętać, iż nie zawsze wystarczy treść testamentu. Niejednokrotnie konieczne są stosowne postanowienia w umowie spółki zapobiegające jej rozwiązaniu na wypadek śmierci wspólnika lub postanowienia co do możliwości wstąpienia do spółki w miejsce zmarłego. Przed sporządzeniem testamentu należy sprawdzić treść umowy lub statutu spółki i upewnić się, iż wola wyrażona w testamencie będzie mogła być zrealizowana.

Przed udzieleniem rekomendacji, jak skutecznie i bezpiecznie dla przedsiębiorstwa lub spółki dokonać rozrządzenia testamentowego prześledź skutki prawne w sytuacji śmierci przedsiębiorcy w zależności od tego, w jakiej formie prawnej prowadzona była działalność, o czym dalej.