Koniec automatyzmu w postępowaniu nakazowym

Przeczytaj także: Nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym - sytuacja stron

Dotychczas procedura dochodzenia swoich wierzytelności przez pożyczkodawcę była dla konsumenta niekorzystna. Często przedsiębiorcy udzielający kredytów zawierali z klientami standardowe umowy, które celem zabezpieczenia spłacenia długu zawierały warunek zobowiązujący konsumentów do wystawienia weksla „in blanco”, bez określenia ich wysokości. W przypadku braku spłaty pożyczki, instytucje finansowe wypełniały taki weksel brakującą kwotą, po czym kierowały do sądu pozew załączając do niego wypełniony weksel, żądając zapłaty brakującej należności.

Zgodnie z polskim prawem, do pozwu dołączany był tylko weksel, a nie dokumenty które potwierdzały istnienie stosunku podstawowego (w tym wypadku umowy pożyczki), co było wystarczające dla uzyskania nakazu zapłaty.

Analogiczna procedura miała miejsce w wypadku dochodzenia wierzytelności przez banki na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych. Jeśli w ich posiadaniu był dowód doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty, to wyciąg z ksiąg dołączony do pozwu był wystarczającą podstawą dla sądu by ten wydał nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym bez badania samej umowy kredytu konsumenckiego.

Przepisy te budziły kontrowersje chociażby ze względu na to, że minimalizowały obowiązki polskich sądów wyłącznie do badania prawdziwości i treści weksla lub wyciągu, pomijając natomiast element stosunku prawnego, który jest podstawą dla jego wydania. Zakładały one domniemanie, że stan faktyczny został w całości potwierdzony przez przedstawiony przez wierzyciela dokument. W praktyce oznacza to, że sąd z urzędu nie mógł sprawdzić, czy umowa pożyczki lub kredytu, której stroną jest konsument nie zawiera nieuczciwych postanowień wobec strony słabszej. Umowa mogła zostać zbadana przez sąd dopiero, gdy osoba przeciwko której kierowany był nakaz zapłaty wniosłaby do sądu zarzuty. W przeciwnym razie, kontrola sądu sprowadzała się wyłącznie do badania formalnego weksla lub wyciągu bankowego, a nie ogółu zobowiązania, z którego wynikał stosunek łączący strony. Kwestia badania umowy zależała więc tylko od woli konsumenta, który jak praktyka pokazuje, często nie podejmował obrony rezygnując z wniesienia zarzutów ze względu na nieznajomość przepisów, krótki termin na wniesienie środka zaskarżenia, bądź też strach przed kosztami postępowania sądowego.

Należy wskazać, że sama procedura wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym na podstawie wypełnionego weksla lub wyciągu z ksiąg bankowych uregulowana w KPC była już dwukrotnie przedmiotem postępowania przed TSUE w 2018 r. w sprawach C 176/17 (Profi Credit I) oraz C-632/17 (PKO Bank Polski). Już wtedy Trybunał orzekł, że polski model postępowania nakazowego nie zapewnia wystarczającej ochrony konsumenta i nie pozwala na dostateczne zbadanie czy umowa zawiera klauzule niedozwolone oraz czy konsument został prawidłowo poinformowany o jej postanowieniach. W wypadku tych orzeczeń, Trybunał ograniczył się jednak tylko do wskazania, że obowiązujące przepisy stoją w sprzeczności do art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.

W kwestii weksla, przełomem jest wyrok z dnia 7 listopada 2019 r. wydany przez TSUE w połączonych sprawach C-419/18 i C-483/18 Profi Credit Polska S.A. (Profi Credit II). Trybunał orzekając ponownie o polskim modelu nakazu zapłaty poszedł o krok dalej niż w poprzednich orzeczeniach i wypowiedział się na temat obowiązków sądu krajowego.

Po raz kolejny TSUE analizując polskie przepisy doszedł do wniosku, że polskie prawo nie pozwala na zapewnienie wystarczającej ochrony interesów konsumenta. Trybunał odpowiadając na pytania stwierdził wpierw, że nie ma przeszkód by weksel „in blanco” był zabezpieczeniem kredytu konsumenckiego. Niezgodna z prawem unijnym jest jednak sama procedura wydania nakazu. Dyrektywa Rady 93/13 nakłada na państwa członkowskie obowiązek utworzenia mechanizmów, które zagwarantują że postanowienia umowne nie negocjowane przez stronę indywidualnie, mogą zostać sprawdzone pod kątem zawierania nieuczciwych postanowień. Dodatkowo, sąd krajowy rozpoznając spory wynikające z umowy kredytu konsumenckiego powinien mieć niezbędne narzędzia by sprawdzić czy konsument otrzymał wszelkie informacje dotyczące jego obowiązków, konsekwencji zabezpieczenia umowy wekslem i ewentualnej procedury dochodzenia wierzytelności z takiego weksla.

Trybunał w wyroku z dnia 7 listopada 2019 r. stanął na stanowisku, że jeśli polski sąd ma wątpliwości co do zasadności roszczenia opartego o weksel „in blanco”, wystawionego jako zabezpieczenia dla zobowiązań wynikających z kredytu konsumenckiego i następnie wypełnionego przez pożyczkodawcę, to jest on zobowiązany do zbadania z urzędu czy postanowienia takiej umowy lub porozumienia wekslowego nie mają nieuczciwego charakteru. W związku z tym ma on prawo zwrócić się do przedsiębiorcy z żądaniem przedstawienia niezbędnych dokumentów w celu zbadania stanu faktycznego. Wyrok ten poprawia sytuację prawną konsumenta pozwalając na zbadanie stanu sprawy bez jego inicjatywy.

Wyciąg z ksiąg bankowych także nie może już być podstawą dla wydania przez sąd nakazu zapłaty. 7 listopada 2019 r. weszła w życie nowelizacja derogująca art. 485 § 3 z KPC, który pozwalał by taki wyciąg dołączony do pozwu stanowił podstawę wydania nakazu zapłaty. Zmiana ta była podyktowana aktualną treścią ustawy prawo bankowe, z której wynika, że wyciąg z ksiąg nie ma mocy prawnej dokumentów urzędowych w postępowaniu cywilnym.

Omówione powyżej zmiany znacznie poprawiają sytuacje konsumenta w starciu z instytucją finansową. Na gruncie omawianego orzeczenia, Sądy, w tego rodzaju sprawach, zobowiązane zostały do bardziej wnikliwej analizy stanu faktycznego postępowania zainicjowanego powództwem opartym na podstawie weksla „in blanco”. Co więcej, pozytywnie należy ocenić również zmiany, które nastąpiły w przepisach proceduralnych powodujące uchylenie podstawy prawnej do wydania nakazu zapłaty w oparciu o wyciągu z ksiąg bankowych.