Proces cywilny: zrzeczenie się roszczenia nie zwalnia z długu

Przeczytaj także: Koszty procesu w sprawach cywilnych

Zasadniczo w każdej chwili trwania procesu powód może cofnąć pozew. Skuteczne cofnięcie pozwu niweczy skutki procesowe i materialnoprawne wywołane jego wniesieniem oraz prowadzi do umorzenia postępowania. W pewnych sytuacjach – kiedy pozwany jest już wciągnięty w spór i rozpoczęła się rozprawa – umorzenie postępowania zależy jednak od zgody pozwanego, chyba że powód cofa pozew ze zrzeczeniem się roszczenia.

Zrzeczenie się roszczenia powoduje, iż powód nie może ponownie dochodzić tego samego roszczenia w oparciu o te same okoliczności i od tego samego pozwanego – co określane jest skutkiem procesowym zrzeczenia się roszczenia. W doktrynie i orzecznictwie ścierają się dwie różne koncepcje odnoszące się do tego, czy skutki zrzeczenia się roszczenia w procesie cywilnym rozciągają się również na płaszczyznę materialnoprawną.

Zaznaczyć trzeba, że nie każdemu roszczeniu procesowemu odpowiada powiązane z nim funkcjonalnie roszczenie materialnoprawne, nie każde żądanie pozwu jest bowiem uzasadnione. Jeżeli brak jest takiego powiązania, zrzeczenie się roszczenia w procesie wywołuje skutki tylko i wyłącznie procesowe. Nieco bardziej skomplikowana sytuacja ma miejsce w przypadku istnienia roszczenia materialnoprawnego związanego z roszczeniem procesowym.

W orzecznictwie sądów powszechnych, jak również w starszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, można napotkać pogląd, że złożone w toku procesu oświadczenie o zrzeczeniu się roszczenia wywiera także bezpośrednie skutki materialnoprawne (tak: uchwała 7 SSN z 23 lutego 1970 r., III CZP 81/69, OSNC 1970, nr 7-8, poz. 119). Skrajne stanowisko zrównuje zrzeczenie się roszczenia w procesie cywilnym ze zwolnieniem z długu w sferze materialnoprawnej. Zgodnie z tym poglądem wygaśnięcie roszczenia procesowego pociąga za sobą wygaśnięcie powiązanego z nim funkcjonalnie roszczenia materialnoprawnego.

Powyższy pogląd jest jednak w większości odrzucany przez późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 442/02 (niepubl.) Sąd Najwyższy stwierdził, że „przepisy proceduralne, z natury rzeczy regulujące inną materię prawną, nie mogą stać się lex specialis wobec przepisów prawa materialnego, a do przysporzenia w majątku dłużnika (pozwanego) nie może dojść – w sytuacji określonej w art. 203 § 1 k.p.c. – bez zgody, a nawet wbrew woli pozwanego dłużnika.” Dalej Sąd Najwyższy stwierdził, iż skutki prawne cofnięcia pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia nie mają charakteru materialnoprawnego, nie polegają zatem na wygaśnięciu roszczenia. W przypadku cofnięcia pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia powód definitywnie rezygnuje z przysługującej jego roszczeniu sądowej ochrony prawnej w tym samym stanie faktycznym i wobec tego samego pozwanego. W razie ponownego wytoczenia tożsamego przedmiotowo i podmiotowo powództwa sąd powinien wydać wyrok oddalający powództwo, jeżeli dłużnik powoła się na cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia przez powoda w poprzednim procesie.

Podobnie Sąd Najwyższy ocenił ten problem w wyroku z 25 września 2002 r., I CKN 1133/00 (niepubl.), w uzasadnieniu którego stwierdził m.in., że cofnięcie powództwa ze zrzeczeniem się roszczenia stanowi negatywną przesłankę procesową do ponownego wniesienia powództwa o to samo roszczenie. Byłoby to jednak możliwe, gdyby ujawniły się nowe okoliczności, na które powód nie mógł się powoływać, gdy składał oświadczenie o cofnięciu pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia. Stanowisko to potwierdzone zostało przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 września 2015 r. w sprawie o sygn. akt I CSK 789/14.

Niektórzy przedstawiciele doktryny starają się pogodzić zaprezentowane wyżej stanowiska wskazując, iż nie można jednoznacznie i abstrakcyjnie opowiedzieć się za jedną z koncepcji. Roszczenie materialne powiązane z roszczeniem procesowym, którego zrzeczono się w toku procesu choć nie wygasa, staje się jednak niezaskarżalne („naturalne”), z czym wiążą się określone konsekwencje materialnoprawne, takie jak niemożność przedstawienia wierzytelności do potrącenia, czy też – konieczność oddalenia powództwa w przypadku podniesienia zarzutu zrzeczenia się roszczenia.

Reasumując stwierdzić należy, iż nie można utożsamiać zrzeczenia się roszczenia w toku procesu cywilnego ze zwolnieniem z długu w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego a samo zrzeczenie się roszczenia nie powoduje wygaśnięcia uprawnienia materialnoprawnego. Niemniej jednak czynność ta pozbawia roszczenie materialnoprawne powiązane z roszczeniem procesowym ochrony sądowej, przez co wywołuje ograniczone skutki materialnoprawne.