Umowa spedycji a umowa przewozu

Przeczytaj także: Umowa przewozu a umowa spedycji - odpowiedzialność

Niejednokrotnie trudno dostrzec odmienności pomiędzy umową spedycji a przewozem umownym, zwłaszcza jeżeli spróbować przełożyć je na praktykę transportową. Obydwa stosunki prawne dzielą jednak istotne różnice w sferze zakresu odpowiedzialności, szczególnie działania lub zaniechania podwykonawców (przewoźników), z których spedytor albo przewoźnik korzysta podczas realizacji przyjętego zlecenia. Spedytor co do zasady nie będzie odpowiadał za szkody wynikłe z zachowania podwykonawców, chyba że nie ponosi winy w ich wyborze (art. 799 Kodeksu cywilnego, dalej jako „K.c.”).

Kryteria realizacji usługi

W tym celu spedytor powinien skorzystać z pomocy przy realizacji zleconej usługi przewoźnika lub innego spedytora, spełniających odpowiednie kryteria, takie jak:

• prowadzenie profesjonalnej, transportowej działalności gospodarczej,
• posiadanie właściwych licencji i zezwoleń,
• ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC), środków transportowych odpowiednich do rodzaju i specyfiki danego transportu,
• renoma i doświadczenie pozwalające na zaufanie, że należycie wykona powierzane mu usługi.

Ograniczenie odpowiedzialności winy w wyborze nie występuje z kolei przy umowie przewozu, gdzie przewoźnik odpowiada za czynności dalszych przewoźników jak za własne działania (Art. 789 § 1 K.c. i art. 5 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (tekst jednolity z dnia 30 czerwca 2015 r. Dz. U. 2015 r. poz. 915). Odmienny jest także charakter odpowiedzialności przy umowie spedycji i umowie przewozu, albowiem spedytor odpowiada na zasadzie winy, zaś przewoźnik na zasadzie ryzyka (jego odpowiedzialność wyłączają jedynie przyczyny egzoneracyjne, czyli stany prawne, na które może powołać się zobowiązany do naprawienia szkody w celu zwolnienia od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, które są wymienionych w przepisach ustawowych).

Problem przy ubezpieczeniu

Problem może pojawić się wtedy, gdy ubezpieczający będący spedytorem, przekonany, że zawarł umowę spedycji poprzez określone elementy i charakter zlecenia, zawiera tak naprawdę umowę przewozu umownego. Taki przewóz będzie polegał na wykonaniu pracy przez przewoźnika przy posłużeniu się podwykonawcą (inną firma transportową). W przypadku powstania szkody w przesyłce podczas procesu transportowego, spowodowanej przez podwykonawcę poprzez np. jej uszkodzenie lub utratę, na ubezpieczającym spedytorze będzie ciążyła taka sama odpowiedzialność jak na przewoźniku.

Musi więc liczyć się z odpowiedzialnością za czynności podwykonawców, przy czym nie ograniczy się ona wyłącznie do winy za wybór nieodpowiedniego podwykonawcy. Posiadając umowę ubezpieczenia obejmującą jedynie jego czynności jako spedytora, naraża się w ten sposób na odmowę wypłaty odszkodowania przez zakład ubezpieczeń.

Dwa rozwiązania problemu

Rozwiązania w tej sytuacji są dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, umowa ubezpieczenia może zawierać rozszerzenie o dodatkową odpowiedzialność ubezpieczającego jako przewoźnika (czyli OCS + OCP), co proponuje w swojej ofercie wiele zakładów ubezpieczeń. Warto rozważyć takie rozwiązanie, nawet jeżeliby wiązało się z wykupieniem droższej polisy, albowiem w takim przypadku ubezpieczający zyskuje pewność co do objęcia swojej odpowiedzialności i zakresu świadczonych usług umową ubezpieczenia, oczywiście z zastrzeżeniem wyłączeń wymienionych w tej polisie.

Po drugie, spedytor powinien szczególnie zadbać przede wszystkim o zapisanie w umowie zawieranej ze zleceniodawcą (zwykle umową w tym przypadku będzie to zlecenie spedycyjne) elementów pozwalających zakwalifikować stosunek prawny ze zleceniodawcą jako umowę spedycji. A także o faktyczne wykonanie czynności charakterystycznych dla stosunku spedycji.

Spedycja vs przewóz umowny (teoria)

W wielu stanowiskach i komentarzach można spotkać generalną zasadę charakteryzującą spedycję, jako polegającą na odpłatnym organizowaniu przemieszczania ładunków (lub organizowaniu przewozu) w zastępstwie zleceniodawcy oraz wykonywaniu związanych z tym czynności, za wyjątkiem samego przewozu. Ważne jest słowo „organizowanie” nieoznaczające „wykonania”, co charakteryzuje z kolei umowę przewozu.

Chcąc rozwinąć to pojęcie, warto sięgnąć do uzasadnienia stosunkowo niedawnego wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie (Z dnia 23 grudnia 2014 r. (sygn. akt I ACa 461/14), gdzie dokonano niejako podsumowania poglądów w zakresie rozróżnienia pomiędzy umową spedycji a umową przewozu. W ocenie sądu, elementem przedmiotowo istotnym umowy spedycji jest przede wszystkim zobowiązanie się spedytora do wysłania lub do odbioru przesyłki lub do świadczenia innych usług potrzebnych do dokonania jej przewozu.

Fachowa pomoc

Sąd w Szczecinie zwrócił uwagę na stanowisko Sądu Najwyższego (Wyrok z dnia 18 stycznia 1971 r., sygn. akt I CR 566/70), zgodnie z którym usługi spedycyjne mają charakter fachowej pomocy w obsłudze przewozu towarowego. Pomoc ta z reguły powinna obejmować także udzielanie porad co do sporządzania dokumentów handlowych związanych z przewozem w sposób niezbędny do uniknięcia trudności w odbiorze przesyłek. Gdy podstawowym obowiązkiem zleceniobiorcy jest dokonanie przewozu rzeczy, to w celu usunięcia wątpliwości co do charakteru umowy, trzeba ustalić czy do jego obowiązków należą także czynności związane z organizacją przewozu.

Przyjęcie oferty, w której mowa jest tylko o przewozie rzeczy, a żadne czynności konkludentne, czyli takie, za których pośrednictwem może zostać złożone oświadczenie woli, nie wskazują na istnienie postanowień umownych obejmujących także usługi związane z przewozem, oznacza zawarcie umowy przewozu (Por. wyrok Sąd Najwyższy z dnia 6 października 2004 r., sygn. I CK 199/04). Pozostaje także bez znaczenia, czy przyjmujący ofertę wykona przewóz osobiście, czy skorzysta z pośrednictwa innej firmy transportowej, bowiem okoliczność ta nie przekształca umowy w umowę spedycji.
Usługi spedycji mogą polegać między innymi na:

• udzielaniu porad,
• zawieraniu umów przewozu,
• sporządzaniu dokumentów przewozowych,
• odbiorze przesyłki od nadawcy lub przewoźnika,
• przekazaniu przesyłki odbiorcy,
• znalezieniu przewoźnika,
• przygotowywaniu listów przewozowych,
• zawarciu umowy przewozu z przewoźnikiem w imieniu zleceniodawcy,
• zapłacie wynagrodzenia za przewóz,
• poradnictwu transportowemu (Ta i poniższe cechy zaliczane są do spedycji przez Ogólne Polskie Warunki Spedycyjne (OPWS 2010)),
• ubezpieczeniu,
• przeładunku,
• składowaniu,
• pakowaniu,
• konfekcjonowaniu,
• organizacji obsługi celnej.

Spedycja vs przewóz umowny (praktyka)

W praktyce rozróżnienie pomiędzy spedycją a przewozem umownym nie musi być oczywiste. Zwłaszcza biorąc pod uwagę, że także przy przewozie umownym możliwe jest przecież zobowiązanie się do dodatkowych czynności, takich jak sporządzenie dokumentów przewozowych, znalezienie podwykonawcy i zawarcie z nim umowy oraz zapłata mu wynagrodzenia. Czasami jedną z dodatkowych usług oferowanych przez spedytorów jest także zawarcie umowy ubezpieczenia towaru (cargo). Nie widać jednak przeciwwskazań, aby tę usługę oferował także przewoźnik umowny. Co zatem powinno znaleźć się w umowie spedycji (np. w treści zlecenia) i na czym powinna ona polegać, aby dostatecznie odróżnić ją od umowy przewozu?

Nie ma niestety pewnego rozwiązania, albowiem nie wiadomo jak w razie sporu przedmiotową kwestię zinterpretuje sąd. Niemniej, mając na uwadze powyższe wskazówki oraz w świetle doświadczeń praktycznych, należałoby zacząć od odpowiedniego nazewnictwa zlecanych usług. Trzeba zadbać, aby zlecenie przyjęte przez spedytora miało nazwę „zlecenie spedycyjne”, przyjmującym zlecenie był „spedytor”, zaś usługa polegała na „organizowaniu przemieszczania/przewozu”, bądź „wysłaniu/odbioru przesyłki”, nigdy zaś na „przewozie przesyłki” lub nawet jej „transporcie”. Ponadto, umowa spedycji powinna określać dodatkowe czynności związane z przewozem (powyżej przykłady), a spedytor powinien faktycznie je wykonać.

Odpowiednie rubryki

Częstym zabiegiem w praktyce jest posługiwanie się formularzem zlecenia z odpowiednimi rubrykami odnoszącymi się do usług dodatkowych. Łatwiejsze rozróżnienie wystąpi w sytuacji, gdy zlecana usługa dotyczy bardziej skomplikowanego procesu transportowego i wiąże się np. z transportem multimodalnym, przeładunkiem, składowaniem towaru czy obsługą celną. W takim przypadku, przy odpowiednich zapisach umownych, nie powinno być problemu z kwalifikacją usługi jako polegającej na „organizowaniu” przemieszczania przesyłki. Poza tym, skoro istotę umowy spedycji stanowi organizowanie procesu transportowego, a nie wykonywanie przewozu, im więcej czynności organizacyjnych związanych z przewozem będzie zawierać zlecana usługa, tym bliżej jej będzie do stosunku spedycji.
Należałoby zwrócić uwagę, aby faktycznie wykonać określone czynności, pomimo zapisów w umowie lub zleceniu spedycyjnym, których treść miałaby wskazywać, że doszło do zawarcia umowy spedycji. Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Katowicach (Wyrok z dnia 18 kwietnia 2004 r. (sygn. akt I ACa 2051/04) oznaczenie zlecenia jako "spedycyjnego" nie może (Zgodnie z art. 65 § 2 K.c) przesądzać o treści zobowiązania powódki (…). Treść powyższych dowodów w jednoznaczny sposób świadczy o zawarciu umowy przewozu a nie spedycji (W rozumieniu art. 794 § 1 K.c). Przytoczony wyrok odnosił się do oznaczenia zlecenia jako spedycyjnego. Nie da się jednak wykluczyć, że jego teza byłaby aktualna nawet w przypadku większej liczby zapisów świadczących o umowie spedycji, podczas gdy faktycznie przyjmujący zlecenie wykonał jedynie usługę przewozu, korzystając z podwykonawcy (innego przewoźnika).

Dodatkowe rozszerzenie

Biorąc pod uwagę wspólne cechy obydwu umów oraz częste trudności z kwalifikacją prawną danej umowy, można rozważać, czy nie prościej i klarowniej byłoby pozostawić w polskim systemie prawnym umowę spedycji, przy rezygnacji z przewozu umownego, której zakres obejmowałby każde wykonanie przewozu za pomocą podwykonawcy. Z pewnością tak, niemniej wówczas podniosą się głosy krytyczne, np. że przewóz umowny występuje nie tylko w polskim systemie prawnym, ale też w umowach międzynarodowych (patrz. Konwencja CMR).

Przedmiotowy problem występuje także na gruncie Ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz. U. z 2013 r. poz. 1414 ze zm.), która zawiera pojęcie „pośrednictwa przy przewozie rzeczy”. Poglądy na temat jego rozumienia na tle prawa cywilnego nie są jednolite, bowiem część komentatorów uważa je za nową umowę nienazwaną, część za umowę spedycji, a jeszcze inni za instytucję łączącą w sobie umowę spedycji i umowę przewozu. Nie ułatwia to niestety sprawy, zwłaszcza biorąc pod uwagę możliwe konsekwencje w zakresie różnic w odpowiedzialności oraz w sferze ubezpieczeniowej, o których mowa powyżej. Na ten moment pozostaje zatem zadbać, aby posiadana przez spedytora polisa miała dodatkowe rozszerzenie o czynności przewozu lub odpowiednio uregulować nawiązywany stosunek o cechy istotne dla umowy spedycji.

Mikołaj Chałas, prawnik z Kancelarii Chałas i Wspólnicy