Program compliance – gra pozorów czy konieczność?

Przeczytaj także: Unijne reguły konkurencji

Programy compliance (zgodności) definiowane są jako zbiory zasad, które są wdrażane dobrowolnie przez przedsiębiorców. Określają wymogi i zachęty stawiane pracownikom oraz kadrze kierowniczej w celu przestrzegania określonych przepisów prawnych. Chodzi o zminimalizowanie ryzyka naruszenia prawa. Compliance, to jednak coś więcej niż samo przestrzeganie norm prawa. To swego rodzaju budowanie kultury przestrzegania prawa, która w dłuższej perspektywie może stać się sposobem na funkcjonowanie przedsiębiorców i która nierozerwalnie związana jest z ich etycznym działaniem.

Płynące ze strony UOKIKu nawiązania do programów zgodności są sygnałem, że Urząd dostrzegł możliwość wykorzystania tego instrumentu również do celów, do jakich Prezes UOKIK jest powołany. Jest to również odbicie dyskusji toczącej się na forum międzynarodowym. Nie istnieje wspólna dla wszystkich organów krajowych działających w ramach Unii Europejskiej oraz Komisji Europejskiej wspólna praktyka uznania istnienia programów compliance jako czynnika łagodzącego karę. Wręcz przeciwnie, Komisja niejednokrotnie podwyższała karę uznając, że program ten był nieskuteczny. Również, na gruncie obowiązujących w Polsce przepisów nie istnieje bezpośrednio formalna możliwość uwzględnienia ex lege wdrożenia programu compliance. Taka możliwość pojawia się ewentualnie przy okazji miarkowania wysokości kary przez Prezesa UOKIK. Jednakże w dotychczasowej praktyce okoliczność ta nie była brana pod uwagę.

Cechą dobrego i skutecznego programu compliance jest przede wszystkim motywacja, która stoi za wprowadzeniem go w życie. Ważne jest, aby motywy były podyktowane chęcią osiągnięcia zgodności działań z prawem konkurencji, a więc wypływały z szeroko rozumianej uczciwości, poszanowania interesów swoich i innych uczestników rynku. Program zgodności może doskonale funkcjonować w przedsiębiorstwie nawet bez jego formalnego wprowadzenia. Natomiast, nie będzie prawdziwym programem zgodności, program, który zostaje wprowadzony z błędnych przyczyn np. dlatego, że należy wykorzystać budżet na szkolenia lub jako potencjalny argument w postępowaniu antymonopolowym.

Dla przedsiębiorcy wdrożenie programu działania zgodnie z przepisami ochrony konkurencji i konsumentów oznacza przede wszystkim możliwość uniknięcia postępowania antymonopolowego lub postępowania w sprawie naruszenia zbiorowych interesów konsumentów, które może skutkować nałożeniem wysokiej kary pieniężnej, wynoszącej do 10% obrotu osiągniętego w roku poprzedzającym wydanie decyzji stwierdzającej naruszenie. Z punktu widzenia kalkulacji kosztów, uniknięcie potencjalnych wysokich kar uzasadnia koszty związane z implementacją takiego programu. Rolą programów zgodności jest również ograniczenie ryzyka utraty reputacji firmy i potencjalnych powództw odszkodowawczych.

Nieodłącznym i podstawowym elementem programów zgodności jest okresowa ocena ryzyka naruszeń prawa konkurencji. Program compliance powinien zawierać opracowanie jasnych i wyraźnych standardów oraz polityk nastawionych na przeciwdziałanie antykonkurencyjnym zachowaniom firm. Zasady określone w programie powinny identyfikować takie zachowania, utrudniać ich podejmowanie i je eliminować. Inne niezbędne elementy programu zgodności to przyporządkowanie właściwych środków rzeczowych i osobowych do zadań, określenie funkcji kontrolnych nad wykonywaniem programu, a także określenie konkretnych działań, czy to audytorskich, szkoleniowych, czy mających na celu informowanie o naruszeniach. Niezbędna może się okazać zachęta i ochrona dla osób ujawniających praktyki antykonkurencyjne w firmie.

Ryzyka, które wiążą się z prawem konkurencji to najczęściej: wystąpienie działań kartelowych między konkurentami, ustalanie cen odsprzedaży, gdy jest to zabronione, wymiana informacji istotnych dla rynku między przedsiębiorcami, co może skutkować kartelami, podejmowanie zachowań skutkujących nadużyciem pozycji rynkowej (dominującej), o ile przedsiębiorca taką pozycję posiada. Przy ocenie ryzyka, a w konsekwencji opracowywaniu zasad programu compliance warto brać pod uwagę, jakie aktualnie obowiązują przepisy, jaka jest praktyka orzecznicza zarówno organu antymonopolowego, jak i sądów ochrony konkurencji, jakie są priorytety organów ochrony konkurencji w poszczególnych sektorach i branżach, jakie są rynki wrażliwe, na których łatwiej może dojść do naruszeń prawa konkurencji, jaki jest czas spędzany z konkurentami firmy (np. w stowarzyszeniach branżowych, spółek zależnych).

Co do kadry w firmie - nie tylko osoby na stanowiskach kierowniczych powinny posiadać odpowiednią wiedzę z zakresu prawa konkurencji i jego przestrzegania. Szkolenia powinny obejmować wszystkich pracowników i powinny być one dostosowane do profilu działalności firmy oraz poziomu ustalonego wcześniej ryzyka.

W przypadku, gdy w firmie funkcjonuje już program compliance, należy dbać o jego zachowanie i doskonalenie. Istotne stają się działania polegające na szybkim informowaniu o nieprawidłowościach i naruszeniach prawa. Ważne może być opracowanie metod szybkiego wykrywania potencjalnych naruszeń prawa konkurencji. Wszystkie te działania powinny mieć charakter ustawiczny, a nie jedynie doraźny w wypadkach zwiększonego ryzyka naruszenia prawa konkurencji. W taki sposób zachowania, które określa program compliance firmy, mogą stać się częścią etyki i kultury korporacji. Kluczową rolę odgrywa w programie compliance kierownictwo firmy, które jest niejako „na pierwszej linii frontu” w ustalaniu strategii działań i celów i właśnie to kierownictwo zobowiązane jest do dawania przykładu pozostałym pracownikom. Jeżeli kierownictwo firmy nie jest zaangażowane w krzewienie kultury przestrzegania prawa, żaden program zgodności z prawem nie będzie skuteczny.

Podsumowanie

Przestrzeganie prawa konkurencji przez kierownictwo i wszystkich pracowników stanowi istotę programu compliance. Wprowadzanie tych mechanizmów i czuwanie nad ich długotrwałym stosowaniem wpływa na ogólny poziom kultury przestrzegania prawa zarówno przez osoby zatrudnione, jak i przez konkurencyjne firmy. Istotnie jednak program compliance wraz z jego kształtem powinien być dostosowany do wielkości firmy, potencjalnych ryzyk i obowiązujących przepisów. Do prawidłowego funkcjonowania compliance potrzebna jest edukacja, odpowiedni poziom komunikacji, a także odpowiednia motywacja i chęć do tworzenia i krzewienia kultury przestrzegania prawa. Takie postępowanie może przynieść przedsiębiorcom i gospodarce wiele korzyści – zarówno ekonomicznych, jak i społecznych.

Małgorzata Kozak,