Kara umowna za odstąpienie od umowy – dopuszczalna?

Przeczytaj także: Kara umowna na wypadek odstąpienia od umowy - uchwała SN

Zgodnie z art. 483 Kodeksu cywilnego, w umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej. W omawianej sytuacji bezpośrednią przesłanką możliwości domagania się kary umownej nie jest zaś naruszenie zobowiązania przez drugą stronę, ale odstąpienie od umowy przez tę stronę, która kary się domaga. Można by więc twierdzić, że to jedynie od woli wierzyciela zależy, czy kara umowna będzie mu przysługiwała – co pozwalałoby na przyjęcie wniosku, że takie ukształtowanie kary umownej jest niedopuszczalne.

W orzecznictwie podkreśla się jednak, że pojęcie „zobowiązania niepieniężnego” należy rozumieć szeroko. Prawdą jest, że odstąpienie od umowy nie jest ani nienależytym wykonaniem zobowiązania, ani niewykonaniem zobowiązania – jest zaś jedynie wykonaniem uprawnienia przysługującego jednej ze stron umowy. Jest to jednak tylko jedna strona medalu.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 maja 2014 r., I CSK 345/13, wyjaśnia, że formułę „kary umownej za odstąpienie” trzeba traktować tylko jako pewną formę uproszczenia redakcji umowy. W istocie chodzi zaś o to, że pierwotną (i faktyczną) przesłanką dochodzenia kary umownej jest naruszenie zobowiązania przez dłużnika , które rodzi dwojaki skutek: z jednej strony uprawnia wierzyciela do odstąpienia od umowy, a z drugiej strony – jeżeli wierzyciel takiego odstąpienia dokona, może dodatkowo dochodzić od dłużnika kary umownej. Dopuszczalna i skuteczna jest więc klauzula o karze umownej za odstąpienie od umowy, które zostało spowodowane naruszeniem umowy przez drugą stronę.

Dodatkowo należy wiedzieć, że ugruntowany w orzecznictwie jest już pogląd, iż odstąpienie od umowy (a tym samym jej zniweczenie) nie pozbawia strony możliwości dochodzenia kar umownych, które z tejże umowy wynikają. Podobnie rzecz ma się z postanowieniami zabezpieczającymi wykonanie umowy.
Sąd Apelacyjny w Katowicach potwierdził przyjmowany szeroko przez orzecznictwo pogląd, iż istnieje możliwość utrzymania w mocy postanowień umownych zabezpieczających lub upraszczających wyrównanie szkody w znaczeniu potocznym lub skłaniających dłużnika do wypełnienia zobowiązania w przypadku rozwiązania umowy (sygn. akt I ACa 378/14). W szczególności Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie wielokrotnie wypowiadał się już w kwestii dopuszczalności utrzymywania się roszczeń o zapłatę kary umownej po odstąpieniu od umowy.

Stanowisko takie pozostaje także w zgodzie z Art. 9.305 ust.2 Principles of European Contract Law, zgodnie z którym rozwiązanie umowy nie uchybia takim jej postanowieniom, które zgodnie z wolą stron mają wiązać strony nawet pomimo jej rozwiązania.

W omawianym wyroku Sąd Apelacyjny wskazał, że pomimo odstąpienia przez stronę od umowy, nie upadło jej zobowiązanie wekslowe. Wsteczny skutek odstąpienia od umowy nie może pozbawić uprawnionego możliwości zapłaty z weksla, który miał zabezpieczać roszczenia strony na wypadek niewykonania zobowiązania. Wobec powyższego, strona nawet po odstąpieniu przez nią od umowy nie może uchylić się wobec drugiej strony od zapłaty z weksla, powołując się na fakt, iż umowa nigdy nie została zawarta (fikcja prawna przyjmowana przy odstąpieniu).