Prawo do obrony sprawców wykroczeń

Przeczytaj także: Kodeks postępowania karnego. Jakie zmiany zakłada senacki projekt?

Z niewiadomych przyczyn w regulacji Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia brakuje jednak przepisów, które zapewniałyby skuteczną realizację tego prawa na etapie czynności wyjaśniających osobom, co do których istnieją uzasadnione podstawy do sporządzenia przeciwko nim wniosku o ukaranie, analogiczną do tej, którą oferuje Kodeks postępowania karnego w postępowaniu przygotowawczym.

Warto przypomnieć, że nie tak dawno, bo dnia 3 czerwca 2014 roku Trybunał Konstytucyjny wydał w tej kwestii istotny i długo oczekiwany wyrok (K 19/11), w którym orzekł między innymi o niezgodności art.4 k.p.w. z art.2 i art.42 ust.2 w związku z art.31 ust.3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie, w jakim pomija prawo osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, do skorzystania z obrońcy na etapie czynności wyjaśniających, poprzedzających złożenie wniosku o ukaranie (odpowiednik aktu oskarżenia).

Wprawdzie obecnie treść art.4 k.p.w. stanowi podstawę dla skorzystania z pomocy jednego obrońcy, jednakże tylko obwinionemu, a więc osobie przeciwko której został już skierowany do sądu taki wniosek. I chociaż redukcja liczby obrońców w postępowaniu w sprawach o wykroczenia w stosunku do postępowania karnego, gdzie oskarżony (także podejrzany) może mieć ich nawet trzech nie budzi większych wątpliwości, gdyż za takim rozwiązaniem przemawia ciężar gatunkowy wykroczeń w stosunku do przestępstw, to jednak niezrozumiałym jest całkowite pominięcie w tym przepisie prawa do ustanowienia obrońcy w czynnościach wyjaśniających, w trakcie których może wszak dochodzić do przeprowadzania czynności wkraczających w sferę chronionych praw obywateli.

Przesłuchanie, oględziny, przeszukanie, pobieranie odcisków palca czy wydzielin organizmu do badań to czynności, których przeprowadzenie zmierza bezpośrednio do zebrania dowodów stanowiących podstawę dla wniesienia wniosku o ukaranie. Przeprowadzane bez udziału obrońcy niestety bardzo często czynią sytuację osoby, przeciwko której toczy się postępowanie wyjaśniające wysoce niekorzystną. Często stan zdrowia lub warunki osobiste, chociażby takie jak cechy charakteru, wykształcenie, wiek mogą sprawiać, iż osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia nie będzie w stanie w sposób skuteczny samodzielnie bronić swoich interesów za pomocą przysługujących jej odpowiednich narzędzi prawnych. Między innymi w takich przypadkach doświadczenie, bogata wiedza i umiejętne posługiwanie się mechanizmami prawnymi przez profesjonalnego obrońcę stwarzają podejrzanym realnie równe szanse w „starciu” z organami państwa, a także mogą wpływać pozytywnie na sprawność prowadzonego postępowania wyjaśniającego, często dzięki temu uwieńczonego zaniechaniem wystąpienia do sądu z wnioskiem o ukaranie.

Należy zwrócić ponadto uwagę, iż Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku podtrzymał od lat prezentowany w swoim orzecznictwie bardzo słuszny pogląd, iż art.42 ust. 2 Konstytucji RP gwarantujący jednostce prawo do posiadania obrońcy odnosi się w istocie nie tylko do kwestii ponoszenia odpowiedzialności za przestępstwa, ale również do innych form odpowiedzialności prawnej związanych z wymierzaniem kar wobec jednostki, zatem bez wątpienia swoim zakresem obejmuje także postępowanie w sprawach o wykroczenia i to na każdym jego etapie.

Prawo wglądu do akt postępowania

Za niegodny z Konstytucją RP TK słusznie uznał ponadto art.38§1 k.p.w. w zakresie w jakim nie przewiduje on na etapie czynności wyjaśniających prawa dostępu do akt sprawy osobie, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Zawarte w tym przepisie uregulowanie poprzez brak odwołania do odpowiedniego stosowania art.156§5 k.p.k. istotnie ogranicza prawo do obrony, czyniąc je w zasadzie iluzoryczną gwarancją. W jaki sposób bowiem może się efektywnie bronić np. właściciel samochodu w razie otrzymania informacji o popełnieniu wykroczenia drogowego w związku z przeprowadzoną kontrolą radarową bez możliwości wglądu do zdjęć wykonanych przez fotoradar? Wzywany do wskazania kierującego pojazdem w danym miejscu i czasie, często nie mając wiedzy o tym kto rzeczywiście kierował jego pojazdem jest w zasadzie zmuszony albo wskazać siebie i zapłacić mandat albo wskazać inną osobę albo nie wskazać i nikogo i narazić się na odpowiedzialność z art.96§3 Kodeksu wykroczeń. Jest to doskonały przykład nie tylko tego, jak bardzo ograniczone jest obecnie prawo do obrony podejrzanego w postępowaniu wyjaśniającym, ale także dowodzi, iż brak dostępu takiej osoby do akt może wielokrotnie stać się przyczyną pomyłek, gdzie często na odpowiedzialność będzie narażona niewinna osoba, czyniąc przy tym takie postępowanie w gruncie rzeczy nieefektywnym i bezcelowym.

Mając na względzie powyższe, nie ulega wątpliwości, że postępowanie w sprawach o wykroczenia ze względu na wyżej opisane mankamenty powinno ulec modyfikacjom, gdyż w obecnym stanie prawnym stawia się podejrzanego o popełnienie wykroczenia często z gruntu na „straconej pozycji”. Taki model jako niedopuszczalny w państwie prawa, nie może się ostać. I chociaż TK podkreślił w uzasadnieniu wyroku, iż „wadą niekonstytucyjności obarczony jest w istocie cały akt normatywny regulujący ten etap postępowania” i udzielił wskazań w zakresie sposobu uregulowania powyższych kwestii przez ustawodawcę, to jednak czas pokaże czy naprawienie błędów ustawodawcy nastąpi w ramach odesłania do odpowiedniego stosowania właściwych przepisów k.p.k. czy też zostanie w tym celu stworzona odrębna regulacja w tym zakresie.