Wykładnia prawa - systemowa i funkcjonalna

Przeczytaj także: Co to jest stosunek prawny?

Wykładnia prawa służy zaś usunięciu niejasności powstałych na tle poszczególnych przepisów prawa tak, aby możliwe było ich prawidłowe stosowanie.

W teorii prawa wyróżnia się wiele rodzajów wykładni. Podstawowym rodzajem jest wykładnia językowa, o której szerzej mogą Państwo przeczytać w naszym memorandum z dnia 21 lipca 2014 r. pt. „ABC Prawa – językowa wykładnia prawa”. W niniejszym memorandum omówiona zostanie wykładnia systemowa oraz wykładnia funkcjonalna.

Wykładnia systemowa polega na ustalaniu właściwego znaczenia przepisu prawa na podstawie jego usytuowania w systemie prawa. Wykładnia ta opiera się na założeniu, że miejsce przepisu w danym akcie prawnym nie jest przypadkowe, lecz wynika z racjonalnego działania prawodawcy. W rezultacie kontekst w jakim funkcjonuje dana regulacja ma wpływ na jej znaczenie.

Wykładnia systemowa, podobnie jak pozostałe rodzaje wykładni, opiera się na właściwych dla siebie dyrektywach, czy inaczej zasadach interpretacyjnych. Zgodnie z jedną z nich, w toku wykładni systemowej należy uwzględniać obowiązujące zasady prawa, tj. swego rodzaju nadrzędne normy prawne, które wyrażają podstawowe założenia, jakie ma realizować prawo oraz wartości, które prawo ma zachowywać. Z tego względu jedną z reguł wykładni systemowej jest obowiązek interpretowania przepisów prawa w sposób zgodny z zasadami prawa.

Inna z zasad wykładni systemowej opiera się na założeniu, że system prawa jest niesprzeczny i zupełny, dlatego interpretując przepisy nie możemy doprowadzić do powstawania luk czy sprzeczności między przepisami. Aby zapobiec takim sytuacjom stosuje się przede wszystkim tzw. reguły kolizyjne. Do reguł tych należy m.in. zasada lex superior derogat legi inferiori, zgodnie z którą norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu. Działanie tej zasady jest szczególnie widoczne na tle hierarchii aktów prawnych w Polsce, w której najwyższym prawem jest Konstytucja. Zgodnie bowiem z ww. regułą, przepisy wszystkich aktów niższego rzędu niż Konstytucja, czyli np. wydawane w Polsce ustawy i rozporządzenia muszą być interpretowane w taki sposób, aby ich znaczenie było zgodne z Konstytucją.

Następną regułą kolizyjną jest zasada lex posterior derogat legi priori, zgodnie z którą norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą. Badając znaczenie konkretnego przepisu musimy zatem pamiętać, że norma ustanowiona później ma co do zasady pierwszeństwo stosowania przed normą wprowadzoną do porządku prawnego wcześniej. Co przy tym istotne, powyższa reguła ma zastosowanie tylko do tzw. norm równego rzędu; w przypadku aktów prawnych różnego rzędu, pierwszeństwo stosowania ma bowiem zawsze akt o wyższej mocy prawnej, co wyraża zasada lex superior prior derogat legi posteriori inferiori – norma wcześniejsza wyższego rzędu uchyla normę późniejszą niższego rzędu.

Kolejna reguła kolizyjna, tj. lex specialis derogat legi generali, wskazuje, że norma szczególna uchyla normę ogólną. Aby zrozumieć działanie tej reguły należy zatem w pierwszej kolejności wyjaśnić, czym jest norma szczególna. W związku z tym wskazujemy, że przepisy szczególne to, jak podpowiada sama ich nazwa, normy, które doprecyzowują ogólne reguły wyrażone w innych przepisach bądź regulują wyjątki, w których zastosowanie mają inne reguły, niż wynikające z przepisów ogólnych. Działanie ww. reguły interpretacyjnej można zaobserwować na przykładzie art. 148 §1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, ze zm., dalej „kk”), zgodnie z którym kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Stosownie zaś do art. 148 §4 kk, kto zabija człowieka „pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami”, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. W rezultacie art. 148 §4 kk, jako norma szczególna w stosunku do normy ogólnej wyrażonej w art. 148 §1 kk, uchyla stosowanie art. 148 §1 kk do przypadków wskazanych w przepisie szczególnym, czyli przypadków popełnienia zabójstwa w tzw. afekcie.

Ponad powyższe dyrektywy wykładni systemowej nakazują także brać pod uwagę przy interpretacji danego przepisu jego miejsce w tzw. systematyce zewnętrznej aktu prawnego, w którym przepis ten się znajduje (czyli przynależność przepisu do danej gałęzi prawa) oraz w systematyce wewnętrznej (tj. w części ogólnej lub szczególnej aktu, w określonej księdze, tytule lub rozdziale). Do istotnych dyrektyw wykładni systemowej należą także wytyczne, zgodnie z którymi interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego oraz zasada, że normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego.

Jak zasygnalizowano już to powyżej, kolejnym rodzajem wykładni, której mogą być poddawane przepisy prawa jest wykładnia funkcjonalna. Wykładnia ta polega na ustalaniu znaczenia przepisu w oparciu o przesłanki, które decydują o funkcji danego aktu prawnego, a w konsekwencji także zawartych w nim przepisów. Do przesłanek tych należą m.in. normy moralne, zaakceptowane w danym społeczeństwie oceny, zasady sprawiedliwości i słuszności, a także podstawowe zasady ustroju społecznego, ekonomicznego i politycznego danego państwa. W toku wykładni funkcjonalnej należy zatem brać pod uwagę przede wszystkim cel danej regulacji prawnej (tzw. ratio legis), a zatem skutki, jakie zgodnie z zamierzeniem ustawodawcy, ma ona osiągnąć. Takie czynniki niekiedy wrażane są wprost w danym akcie prawnym np. w postaci preambuły, czyli wstępu poprzedzającego właściwe przepisy prawa. W innych przypadkach pomoc w ustaleniu celu danej regulacji prawnej może stanowić uzasadnienie do projektu tego aktu.