Surogacja przedmiotu zastawu rejestrowego

Przeczytaj także: Skuteczne zabezpieczenie wierzytelności

Przesłanki surogacji:
Zgodnie z art. 2 ust. 1 UZR do ustanowienia zastawu rejestrowego konieczne jest zawarcie umowy zastawu w formie pisemnej pod rygorem nieważności oraz wpis do rejestru zastawów. Wpis ten ma charakter konstytutywny i jest warunkiem powstania zastawu. Z art. 7 natomiast wynika, iż zastaw może obciążać wszelkie zbywalne prawa majątkowe i rzeczy ruchome za wyjątkiem: praw mogących być przedmiotem hipoteki, wierzytelności na których ustanowiono hipotekę oraz statków morskich i statków w budowie mogących być przedmiotem hipoteki morskiej. Jak widać, zastaw rejestrowy jest bardzo elastycznym sposobem zabezpieczenia wierzytelności – można nim obciążyć nie tylko rzeczy ruchome ale również prawa na dobrach niematerialnych, wierzytelności, czy też prawa z papierów wartościowych.

Niejednokrotnie zdarza się, iż pomimo obciążenia zastawem rejestrowym przedmiot tego zastawu pozostaje w ciągłym obrocie ulegając zmianom, przekształceniom bądź zamianie na inne prawa majątkowe. W takich sytuacjach zastosowanie może znaleźć art. 10 ust. 1 UZR. Zgodnie z tym przepisem: Jeżeli umowa zastawnicza nie stanowi inaczej, zastaw rejestrowy obejmuje rzeczy, prawa lub składniki zbioru rzeczy lub praw, które weszły w miejsce pierwotnego przedmiotu zastawu jako ich surogat, chyba że zmiana przedmiotu zastawu rejestrowego powoduje pokrzywdzenie zastawnika. Zmieniony przedmiot zastawu rejestrowego ujawnia się w rejestrze zastawów na wniosek zastawcy lub zastawnika. Przepis ten wprowadza tzw. zasadę surogacji przedmiotu zastawu rejestrowego – w pewnych warunkach zastaw rejestrowy obciąża rzeczy i prawa (surogaty), które zastąpiły pierwotny przedmiot zastawu.

Aby powyższa regulacja znalazła zastosowanie muszą być spełnione dwie przesłanki:

1. nowe prawa muszą wejść w miejsce pierwotnego przedmiotu zastawu rejestrowego jako jego surogat oraz
2. taka zmiana przedmiotu zastawu rejestrowego nie może powodować pokrzywdzenia zastawnika.

Ustawa nie zawiera definicji surogatów, dlatego też celem wyjaśnienia tego pojęcia można odwołać się do rozumienia surogatów sformułowanego przez orzecznictwo na gruncie przepisów Ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Przykładowo, w wyroku z dnia 12 maja 2000 roku o sygn. V CKN 50/00 Sąd Najwyższy stwierdził, iż: […]surogacja polega na zastąpieniu jednego składnika majątku odrębnego innym składnikiem. Przesłankami tak rozumianej surogacji są - jak się przyjmuje - dwa wymagania: po pierwsze, aby jedno i to samo zdarzenie spowodowało wyjście określonego przedmiotu z majątku odrębnego i nabycie innego przedmiotu majątkowego oraz po drugie, aby przedmiot nabyty był uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku odrębnego.

Przedmiotem surogacji mogą być rzeczy oraz prawa. Doktryna wskazuje, iż surogatami są zarówno rzeczy uzyskane na podstawie wymiany rzeczy wadliwej na nową na podstawie rękojmi, rzeczy uzyskane w zamian za inną rzecz zużytą, jak również udziały wydane przez spółkę przejmującą wspólnikom spółki przejmowanej w razie łączenia się spółek (tak m.in. I. Heropolitańska, Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, wyd. LEX, Warszawa 2014). Warto zwrócić uwagę na pogląd, zgodnie z którym surogacją objęte zostaną akcje spółki komandytowo – akcyjnej wydane wspólnikom przekształcanej sp. z o.o. w wyniku przekształcenia tej spółki w s.k.a. (na stanowisku takim stoi A. Krzyżanowski powołując się m.in. na zasadę kontynuacji, która ma zastosowanie do przekształcenia spółek – A. Krzyżanowski, Przejście zastawu rejestrowego obciążającego udziały w spółce z o.o. na akcje w wyniku przekształcenia sp. z o.o. w spółkę komandytowo-akcyjną, Monitor Prawa Bankowego 4/2014). Surogacja nastąpi również w razie przekształcenia dotychczasowego przedmiotu zastawu w inny (np. przekształcenie jednego prawa majątkowego w inne).

Należy podkreślić, iż zgodnie z art. 10 ust. 1 UZR surogacja dotyczy tylko tych rzeczy i praw, które weszły w miejsce przedmiotu pierwotnie obciążonego zastawem – przepis ten nie ma więc zastosowania do zastąpienia surogatów kolejnymi surogatami.

Warunkiem zastosowania omawianego przepisu jest aby „wymiana” przedmiotu zastawu nie doprowadziła do pokrzywdzenia zastawnika. Z takim pokrzywdzeniem będziemy mieli do czynienia np. wtedy, gdy nowy przedmiot zastawu będzie miał mniejszą wartość, bądź będzie trudniej zbywalny.

Zmieniony przedmiot zastawu podlega ujawnieniu w rejestrze zastawów – wniosek o wpis tej zmiany może złożyć zarówno zastawca jak i zastawnik, przy czym zmieniony zastaw będzie miał pierwszeństwo takie samo jak pierwotny zastaw. Nie jest natomiast jasne jaki charakter ma taki wpis do rejestru zastawów tzn. czy jest warunkiem powstania zastawu na surogatach (jest konstytutywny), czy też może jedynie potwierdza ten fakt mając deklaratoryjny charakter.

Na koniec warto podkreślić, iż art. 10 ust. 1 UZR ma charakter dyspozytywny zatem strony mogą w umowie zastawniczej w ogóle wyłączyć możliwość surogacji. Mogą także odmiennie określi przesłanki takiej surogacji uzależniając jej skuteczność od spełnienia dodatkowych warunków.

Podsumowanie:
Ustawa o zastawie rejestrowym w art. 10 wprowadza wygodny mechanizm, którego celem jest zachowanie uprawnień zastawnika zastawu rejestrowego na wypadek zmian przedmiotu tego zastawu. Rozwiązanie to uelastycznia zastaw rejestrowy jako formę zabezpieczenia wierzytelności. Warto również aby strony umowy zastawu rozważyły możliwość skorzystania z dyspozytywnego charakteru tego przepisu i precyzyjnie określiły przesłanki surogacji – dzięki temu będzie można uniknąć sporu, czy w danej sytuacji art. 10 UZR znajdzie zastosowanie.