Skarga pauliańska: gdy dłużnik ucieka z majątkiem

Przeczytaj także: Przepisanie majątku a skarga pauliańska

Jeżeli sama czynność prawna, na podstawie której doszło do wytransferowania danej rzeczy z majątku dłużnika, nie jest nieważna to, pod pewnymi warunkami, wierzyciel może domagać się za uznania jej za bezskuteczną względem siebie. Na skutek tego wierzyciel uzyska możliwość wyegzekwowania swojej wierzytelności z rzeczy dłużnika znajdującej się aktualnie w majątku osoby trzeciej, względnie z rzeczy, która nie weszła w skład majątku dłużnika a powinna była wejść. Wymaga to jednak wystąpienia przez wierzyciela z pozwem.

Przesłanki skargi pauliańskiej

Instytucją prawa pozwalającą danemu wierzycielowi na „zignorowanie” faktu, iż aktualny właściciel rzeczy – należącej wcześniej do dłużnika wierzyciela – nie jest jego dłużnikiem jest tzw. skarga pauliańska, uregulowania w art. 527 – 534 Kodeksu cywilnego. W rezultacie skutecznie przeprowadzonego procesu prowadzonego przeciwko osobie trzeciej (lub zarzutu procesowego w procesie wytoczonym przeciwko wierzycielowi) wierzyciel uzyska tytuł prawny uprawniający do skierowania egzekucji w stosunku do osoby, której nie łączy z wierzycielem żaden stosunek zobowiązaniowy (np.: umowa poręczenia) dotycząca tego długu. Przeprowadzenie skutecznego procesu sądowego nie jest proste, ale jest jednak wykonalne. Wiąże się bowiem z obowiązkiem wykazania przez wierzyciela przed sądem wszystkich przesłanek decydujących o zasadności skargi pauliańskiej, których jest łącznie siedem, w tym dwie z nich odnoszą się do stanu wiedzy dłużnika i osoby trzeciej. Niewykazanie choć jednej skutkować będzie oddaleniem powództwa i „usankcjonuje” krzywdzącą danego wierzyciela czynność dłużnika, pozbawiając go w praktyce możliwości odzyskania należności.

Przesłanki obiektywne

Wierzyciel musi przede wszystkim wykazać, jak w typowym procesie, że przysługuje mu względem dłużnika określona i konkretna wierzytelność, której „ochrony” dotyczyć ma powództwo. Nie jest jednak konieczne, by ta wierzytelność była wymagalna (tj. by wierzyciel mógł domagać się zapłaty) w dacie dokonania przez dłużnika zaskarżonej czynności „ucieczki z majątkiem” ani nawet w dniu złożenia przez wierzyciela pozwu. Wierzytelność nie może to być jednak hipotetyczna, tj. taka, która może dopiero powstać w przyszłości. Wymóg wykazania posiadania wierzytelności w praktyce jest najczęściej spełniany poprzez przedstawienie przez wierzyciela wyroku sądu zasądzającego od dłużnika określoną kwotę od dłużnika czy innego tytułu egzekucyjnego przeciwko dłużnikowi, choć można to wykazać także w inny sposób. Tytuł wykonawczy (tj. tytuł egzekucyjny zaopatrzony następnie w klauzulę wykonalności), przeciwko dłużnikowi będzie natomiast niezbędny w celu realizacji wyroku wydanego w ramach skargi paulińskiej, uznającego daną czynność za bezskuteczną względem wierzyciela. Wynika to z tego, że egzekucja wobec rzeczy znajdującej się w majątku osoby trzeciej odbywa się w ramach postępowania egzekucyjnym wszczętego i prowadzonego przeciwko dłużnikowi, a nie osobie trzeciej.

Zaskarżeniu podlega określona ważna czynność prawna dokonywana przez dłużnika z osobą trzecią. Ewentualna nieważność czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią skutkuje tym, że dana rzecz pozostaje cały czas w majątku dłużnika i w dalszym ciągu można w stosunku do niej skierować egzekucję posiadając tytuł wykonawczy względem dłużnika. Zaskarżeniu podlegają w szczególności czynności skutkujące rozporządzeniem daną rzeczą (np.: sprzedaż, darowizna), jak i wyłącznie czynności zobowiązujące (np.: najem, dzierżawa). Przedmiotem skargi mogą też być czynności procesowe jak np. uznanie roszczenia przez dłużnika, czy zrzeczenie się roszczenia przez dłużnika.

Najistotniejszym elementem skargi pauliańskiej jest wykazanie, że czynność dokonana przez dłużnika jest krzywdząca dla wierzyciela. Pokrzywdzenie wierzyciela oznacza, że na skutek dokonania określonej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności, a więc zaspokojenie wierzyciela stało się niemożliwe lub możliwe w mniejszym stopniu. Jeżeli więc wytransferowanie danej rzeczy nie wpływa na możliwość zaspokojenia się wierzyciela z pozostałego majątku dłużnika, skarga pauliańska z reguły nie będzie skuteczna. Wyjątkiem będzie przypadek, gdy zaspokojenie wierzyciela jest możliwe, jednakże zostaje odwleczone w czasie lub generuje dodatkowe koszty lub utrudnienia dla wierzyciela. Należy też zauważyć, że wyzbycie się przez dłużnika elementu majątku, z którego wierzyciel i tak nie mógłby się zaspokoić (np. wobec ustanowionych hipotek lub rzeczy wyłączonej spod egzekucji) również oznaczać będzie, iż nie doszło do pokrzywdzenia wierzyciela, bowiem i tak nie mógł on skierować egzekucji do danej rzeczy lub prawa. Do oceny, czy w następstwie danej czynności doszło do pokrzywdzenia wierzyciela stosowny jest dzień złożenia pozwu w sądzie, a nie dzień dokonania czynności. Dodatkowo, stan niewypłacalności dłużnika musi się utrzymywać przez cały czas procesu – do dnia wyrokowania – jeżeli bowiem dłużnik nie jest już niewypłacalny nie ma podstaw by podważać dokonaną przez niego ważną czynność prawną.

W celu skierowania powództwa przeciwko osobie trzeciej musi ona być beneficjentem czynności dokonanej z dłużnikiem. Korzyść osoby trzeciej nie oznacza, że nabywa ona rzecz od dłużnika płacąc mniej, niż jest ona warta, czy też nieodpłatnie. Również okoliczność, że nabyta rzecz jest warta mniej niż ekwiwalent uzyskany przez dłużnika nie przekreśla faktu uzyskania korzyści przez osobę trzecią. Przez korzyść rozumie się sam fakt posiadania rzeczy nabytej od dłużnika, czy też zwolnienie osoby trzeciej z obowiązku świadczenia.