Konkubinat w Polsce: podział majątku i dziedziczenie

Przeczytaj także: Zmiany w prawie spadkowym

Podział majątku w przypadku konkubinatu/umowa konkubencka

Na gruncie prawa polskiego brak obecnie procedur, wedle których należałoby rozliczać majątek nabyty przez partnerów w trakcie trwania konkubinatu. Należy pamiętać, że w trakcie trwania związku nie dochodzi – tak jak w przypadku związku małżeńskiego – do powstania wspólności ustawowej między partnerami, nie istnieje zatem majątek wspólny, lecz dwa oddzielne majątki partnerów. Powstaje zatem pytanie – jak „rozliczyć” konkubinat po jego ustaniu? W doktrynie proponuje się następujące drogi rozwiązania tej kwestii: rozliczać konkubinat jako spółkę cywilną, jako współwłasność lub jako bezpodstawne wzbogacenie.

Kiedy partnerzy spotkają się już w sądzie, pierwszym krokiem będzie ustalenie składników majątku, który był nabyty przez obydwojga partnerów. Warto pamiętać, że jeżeli wybierzemy sposób rozliczenia z byłym partnerem na zasadzie współwłasności, wówczas naczelne znaczenie ma dokładne obliczenie nakładów na „majątek wspólny”. Warto zwrócić uwagę, że w tym przypadku nie ma zastosowania art. 43 k.r.o. W celach dowodowych przydatne zatem będą dla nas wszelkiego rodzaju rachunki imienne, dowody wpłat, potwierdzenia transakcji itp. W czasie trwania konkubinatu może zdarzyć się, że jeden z partnerów zaciąga kredyt, a drugi z partnerów partycypuje w jego spłacie – warto wówczas zachować przekazy pieniężne na ten cel aby uniknąć w przyszłości przykrych sytuacji. W tym wypadku obowiązują takie same zasady jak w przypadku zniesienia współwłasności, tj. sąd może dokonać fizycznego podziału ruchomości/nieruchomości lub też może przyznać składnik majątku na rzecz jednego z partnerów ze stosowną spłatą na rzecz drugiego.

Nie ulega wątpliwości, że dla usprawnienia stosunków majątkowych między konkubentami możliwym jest zawarcie przez nich umowy, która w przyszłości posłuży konkubentom dla oceny skutków majątkowych po rozpadzie konkubinatu. Zawarcie takiej umowy może również determinować decyzje konkubentów w czasie trwania związku, np. wspólnego zaciągnięcia kredytu lub zakupu nieruchomości. Umowa zawierana między konkubentami nosi nazwę umowy konkubenckiej, kohabitacyjnej lub partnerskiej. Umowę tę należy zaliczyć do tzw. umów nienazwanych (art. 353(1) k.c.), na mocy której strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Umowa taka może mieć formę np. darowizny, umowy spółki cywilnej. Partnerzy powinni zawrzeć ją w formie pisemnej (jeżeli przedmiotem umowy będzie nieruchomość, wówczas wymagana jest forma aktu notarialnego). Umowa partnerska będzie stanowiła realne narzędzie obrony po rozpadzie związku i powstaniu sporu między byłymi partnerami w kwestii wzajemnych rozliczeń majątkowych.

Umowy tego rodzaju mogą regulować szereg kwestii majątkowych partnerów a dotyczących współwłasności rzeczy i praw, m.in.: konkubenci mogą określić w umowie zasady nabywania ruchomości i nieruchomości w trakcie trwania związku, zarząd tym majątkiem oraz sposób wzajemnego rozliczenia po ustaniu związku. Nic nie stoi na przeszkodzie aby partnerzy wskazali w umowie, że przedmioty lub nieruchomości nabyte przez nich w trakcie trwania związku nabędą w określonej proporcji – np. 1/2 dla partnera i 1/2 dla partnerki. W umowie takiej można ponadto określić zasady objęcia współwłasnością tych elementów majątku, które zostały nabyte przez jednego z partnerów przed zawarciem związku. Umowa może także określać sposób rozliczania nakładów jednego z partnerów na majątek drugiego lub też określać dokładnie sposób i proporcje podziału zgromadzonego majątku po rozpadzie związku, również kwestie np. spłaty wspólnie zaciągniętego kredytu – można określić sposób jego spłaty, lub obowiązek spłaty przez obydwojga partnerów rozciągnąć na zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich jeszcze przed powstaniem związku. W kwestii redagowania umowy kohabitacyjnej tak naprawdę bardzo duże znaczenie ma wola stron, która uwarunkowana jest zazwyczaj ich sytuacją życiową i majątkową.

Konkubenci mogą udzielać sobie wzajemnych pełnomocnictw do dokonywania czynności prawnych. Pełnomocnik działa w cudzym imieniu z bezpośrednim skutkiem dla reprezentowanego. Należy pamiętać, że polskie prawo ogranicza znacznie możliwości osób żyjących w związku konkubenckim. Partner nie może liczyć np. na rentę po zmarłym konkubencie. Natomiast jeżeli partner wskazał go jako uprawnionego, żyjący konkubent będzie miał prawo do środków pieniężnych zgromadzonych na koncie emerytalnym w OFE. Istnieje również możliwość otrzymania przez konkubenta zasiłku pogrzebowego z ZUS.

Dziedziczenie w konkubinacie

Konkubenci nie są w Polsce objęci możliwością dziedziczenia ustawowego, dlatego też po śmierci partnera, drugi z nich nie ma prawa do należącej do niego części majątku, partner nie uczestniczy również w podziale spadku. Zatem jedyną formą i zabezpieczeniem dla partnera jest sporządzenie testamentu. Musi on jednak zostać sporządzony w kwalifikowanej formie pisemnej (być spisany własnoręcznie, opatrzony datą i podpisany przez spadkodawcę). Tylko dzięki sporządzeniu testamentu żyjący partner może dziedziczyć, lecz na dziedziczącym konkubencie ciąży obowiązek wypłacenia zachowku dla uprawnionych.

Obowiązek alimentacyjny konkubentów

Zgodnie z przepisami, konkubenci nie mają obowiązku wzajemnej pomocy materialnej, zarówno w trakcie trwania związku jak i po jego zakończeniu. Na partnerach nie ciąży względem siebie obowiązek alimentacyjny. Oznacza to, że po zakończeniu związku np. kobieta nie może dochodzić na swoją rzecz alimentów od byłego partnera, jak ma to miejsce np. po rozwodzie. Partner jest jednak obowiązany do świadczenia alimentacyjnego na rzecz dziecka pochodzącego ze związku. Należy pamiętać, że prawa konkubentów są również ograniczone jeżeli chodzi o inne instytucje prawa rodzinnego – np. zgodnie z art. 115 k.r.o. dziecko może zostać przysposobione wspólnie jedynie przez małżonków, co oznacza, że takiej możliwości nie mają osoby będące dla siebie partnerami.