Nieważność testamentu

Przeczytaj także: Czy podważenie testamentu znalezionego po latach jest możliwe?

Na wstępie wskazać należy, iż podstawowym kryterium na mocy, którego ocenia się ważność testamentu, jest wola wewnętrzna testatora. Uregulowanie wad oświadczenia woli przy testamencie zawarte w art. 945 KC jest szczególne w stosunku do art. 82-88 KC. Podkreślić należy, iż każdy testament, bez względu na to, w jakiej formie został sporządzony, może być dotknięty wadą oświadczenia woli. Okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stoi na przeszkodzie udowadnianiu jego nieważności (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1985 r. III CRN 181/85).

Opierając się na postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2000 r. II CKN 696/98 podkreślenia wymaga fakt, iż wola testowania to wola i świadomość dokonania czynności prawnej na wypadek śmierci. Testator musi obejmować swoją świadomością fakt regulowania losów majątku na czas po swojej śmierci. Sporządzenie przez spadkodawcę testamentu jedynie po to, aby uwolnić się od natrętnych nalegań jakiejś osoby należy ocenić jako działanie bez woli testowania.

Zagadnieniem kontrowersyjnym, zasygnalizowanym w literaturze (S. Wójcik [w:] System prawa cywilnego, t. IV) jest problem, czy wada oświadczenia woli może powodować jedynie częściową nieważność testamentu. Pytanie takie powstanie w przypadku, gdy testament zawiera wielość rozrządzeń, szczególnie dokonywanych w różnym czasie, co może nasuwać wątpliwości, co do ich ważności lub nieważności. Zasadą jest, że testament sporządzony wadliwie na podstawie powołanego wyżej artykułu jest nieważny w całości. Niemożliwym jest jednak wykluczenie sytuacji, w której wadą oświadczenia woli dotknięte będzie jedno lub kilka rozrządzeń, podczas gdy inne zostaną sporządzone świadomie, zgodnie z wolą spadkodawcy, a co za tym idzie niewadliwie.

W tym miejscu jednak podkreślić należy, iż zgodnie z literalnym brzmieniem art. 945 KC wywodzić można, iż testament dotknięty jedną z wad w nim określonych jest nieważny w całości, co za tym idzie sporządzenie testamentu traktowane jest na użytek wad oświadczenia woli jako całość, a ustawa nie różnicuje skutków prawnych składania oświadczeń woli odnośnie do konkretnych rozrządzeń zawartych w jednym testamencie. Jednakowoż konstrukcja nieważności testamentu w całości może – w konkretnych przypadkach - pozostawać w sprzeczności z zasadami składania oświadczeń woli i regułami wykładni testamentu. Każde rozrządzenie powinno być traktowane odrębnie, co pozwala na uznanie, że nieważne mogą być tylko pojedyncze rozrządzenia zawarte w testamencie, jeżeli są dotknięte wadą oświadczenia woli. W pozostałym zakresie testament będzie ważny, niewadliwy. Tym samym wada oświadczenia woli może prowadzić do częściowej nieważności testamentu.

W przypadku częściowej nieważności testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli należy jeszcze wskazać, że jeżeli z treści testamentu wynika, iż bez rozrządzeń dotkniętych nieważnością testament w ogóle nie został sporządzony, za nieważny należy uznać cały testament (art. 58 § 3 in fine KC). W takim przypadku z reguły oświadczenie woli testatora należy traktować jako jedno oświadczenie woli, poszczególne rozrządzenia są ze sobą powiązane w taki sposób, iż nie można uznać ich częściowej nieważności, byłoby to bowiem sprzeczne z treścią i istotą dokonanej czynności prawnej (Andrzej Kidyba (red.), Elżbieta Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki).

Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji. Podkreśla to również postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r. I CSK 115/11, wedle którego przy sporządzaniu testamentu brak świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może wynikać z jakichkolwiek powodów, nawet jeżeli testator nie znajduje się w stanie nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych. Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli.

Musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się "wewnątrz" osoby składającej oświadczenie woli. Sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1976 r. (III CRN 25/76) wskazuje, iż stwierdzenie u spadkobiercy choroby psychicznej nie powoduje samo przez się nieważności testamentu. W takim wypadku niezbędnym jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego celem ustalenia zdolności testowania spadkobiercy w chwili sporządzenia przez niego testamentu.

W celu ustalenia stanu świadomości testatora w chwili sporządzenia testamentu co do zasady przeprowadza się dowód z opinii biegłego Nie stoi na przeszkodzie wydaniu opinii biegłego fakt, że osoba, której opinia miałaby dotyczyć, nie żyje (tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1985 roku III CRN 181/85). W charakterze świadka może też być przesłuchany notariusz, przed którym testator sporządził testament, jednak wiara notariusza, co do stanu poczytalności spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu nie wiąże sądu.