Przewłaszczenie na zabezpieczenie w prawie polskim

Przeczytaj także: Przewłaszczenie na zabezpieczenie

Wyjątkiem od nieregulowania wprost w przepisach prawa tej instytucji są postanowienia ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r Prawo Bankowe, (Dz.U. 1997 Nr 140 poz. 939), która dopuszcza taką formę zabezpieczenia wierzytelności banku między innymi w art. 101 ustawy, zgodnie z którym 1. Zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. 2. W przypadku gdy przeniesiona została własność rzeczy określonej co do gatunku lub zbioru rzeczy, dłużnik lub osoba trzecia obowiązani są wyodrębnić i oznaczyć rzecz lub zbiór rzeczy oraz – jeżeli umowa nie stanowi inaczej – prowadzić ewidencję zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia.

Na zasadzie swobody umów możliwe jest także szersze korzystanie z instytucji zabezpieczenia. Strony mogą postanowić np, że własność rzeczy przechodzi na wierzyciela jednocześnie z udzieleniem pożyczki, a wierzyciel zobowiązany jest do zwrotnego przeniesienia własności na dłużnika po spłacie pożyczki. Strony mają dużą swobodę jeśli chodzi o kształtowanie postanowień umowy o przewłaszczenie na zabezpieczenie jeśli jej przedmiotem jest rzecz ruchoma. Ograniczenia pojawiają się w przypadku sporządzania umowy przewłaszczenia nieruchomości. Zgodnie bowiem z kodeksem cywilnym własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Zasada ta doprowadziła do powstania wątpliwości, czy w przypadku nieruchomości przewłaszczenie na zabezpieczenie jest w ogóle możliwe. Konstrukcję tę dopuszczono jednak w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Ważne jest jednak aby umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie bezwarunkowo przenosiła własność na wierzyciela. Jeśli zaś chodzi o zwrotne przeniesienia własności nieruchomości na dłużnika, to istotne jest, iż nie jest możliwy „automatyczny” powrót własności nieruchomości do dłużnika, z chwilą spłaty wierzytelności, którą zabezpieczała. Wierzyciel może natomiast zobowiązać się w umowie, iż zwrotnie przeniesie własność po uregulowaniu zadłużenia.

Warto przytoczyć ustalenia postanowienia Sądu Najwyższego z 26 września 2007 r., IV CSK 118/07, nie publ., w którym Sąd poruszył kwestię sposobu określenia w umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie okoliczności, których wystąpienie uzasadnia dokonanie zwrotnego przeniesienia własności rzeczy - Sąd Najwyższy stwierdził, iż każde zdarzenie, które jest „przyszłe i niepewne”, może według treści art. 89 k.c. stanowić warunek. Dłużnik, który spłacił wierzytelność może żądać zwrotnego przeniesienia własności na drodze sądowej.

Zaspokojenie wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy następuje z chwilą gdy podejmie on czynności prowadzące do zaspokojenia się z tej rzeczy lub nieruchomości w celu umorzenia w całości lub w części zabezpieczonej wierzytelności. Nie jest to jednak postępowanie zupełnie pozbawione jakichkolwiek reguł. Strony umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie mogą określić sposób, w jaki właściciel przewłaszczonej rzeczy zaspokoi z niej swoją wierzytelność, a postanowienia te należy pojmować biorąc za odniesienie klauzule generalne z art. 58 k.c. oraz art. 385(1) k.c. W wyroku z 27 czerwca 1995 r., I CR 7/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 183, Sąd Najwyższy uznał, że określenie sposobu zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy oraz warunków dokonania tej czynności nie należy do przedmiotowo istotnych elementów (tzw. essentialia negoti) umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie. Może jednak być zawarte w takiej umowie, stanowiąc jej element uboczny (tzw. naturalia negoti) i wówczas wiąże strony. Gdy umowa nie określa warunków zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy, to wierzyciel może zaspokoić się - według swego wyboru - w każdy sposób, który nie jest sprzeczny z treścią stosunku prawnego łączącego strony, umową lub zasadami współżycia społecznego. Ten pogląd dominuje w orzecznictwie (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z 5 maja 1993 r., III CZP 54/93, OSNC 1993, nr 12, poz. 219).

W razie niewykonania przez dłużnika zobowiązania w terminie, wygasa zobowiązanie wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności przewłaszczonej rzeczy na dłużnika. Z tą właśnie datą wierzyciel zobowiązany jest do dokonania umówionych czynności prowadzących do zaspokojenia zabezpieczonego długu z przewłaszczonego prawa i do rozliczenia się z dłużnikiem. Jeśli zatem zaspokojenie wierzyciela następuje przez zatrzymanie rzeczy czy nieruchomości na własność po wygaśnięciu roszczenia o zwrotne przeniesienie własności, to nadwyżka wartości rzeczy lub nieruchomości przewłaszczonej nad wartością pokrywającą zabezpieczony dług, podlega zwróceniu przewłaszczającemu. O ile zatem wierzyciel zatrzymuje kwotę przekraczającą wartość wierzytelności pokrywanej z przewłaszczonej rzeczy, to ta zatrzymana kwota stanowi jego korzyść uzyskaną bez podstawy prawnej kosztem dłużnika.

Obowiązek wydania dłużnikowi nadwyżki kwoty uzyskanej przy zastosowaniu któregoś ze sposobów zaspokojenia się z przewłaszczonej rzeczy nad wartością pokrytego długu może wynikać z umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, o ile strony uzgodnią w niej nie tylko samo zastosowanie zabezpieczenia, ale i sposób zaspokojenia się wierzyciela z przedmiotu zabezpieczenia na wypadek, gdyby dług nie został zaspokojony oraz kwestie rozliczeń z tego tytułu pomiędzy nimi. Jeśli jednak strony nie umówią się co do tego, w jaki sposób wierzyciel ma się zaspokoić z przewłaszczonej rzeczy, i w jaki sposób ma się rozliczyć z dłużnikiem ze zrealizowanego zabezpieczenia, to w dalszym ciągu dłużnik może żądać wydania mu nadwyżki kwoty uzyskanej z przewłaszczonej rzeczy nad kwotą pokrywającą dług zabezpieczony prawem jej własności, a to na podstawę art. 405 k.c. Rozliczenie dokonane powinno być w pieniądzu, bowiem brak jest podstaw ku temu, by przewłaszczoną rzecz dzielić i zwracać dłużnikowi ewentualną nadwyżkę jej wartości w formie jakiejś wydzielonej części przewłaszczonej rzeczy.